Czasownik w czasie przeszłym: czas przeszły na -ды (wydarzenia z niedawnej przeszłości), czas przeszły na -ған (wydarzenia z odległej przeszłości). Czas teraźniejszy nieoczekiwany na -чаттыр. Orzeczenie imienne. Przeczenie z rzeczownikiem i przymiotnikiem. Przyrostki słowotwórcze атчы, i -ачы. Imiesłów теп.
Czas przeszły
W języku szorskim istnieją następujące czasy przeszłe:
| Nazwa czasu | Przyrostki | Przykłady |
| czas przeszły niedawny | ‑ды, ‑ты, ‑ди, ‑ти | ол парды – on chodził (niedawno) |
| czas przeszły zwykły | ‑чаӊ, ‑чеӊ | ол парчаӊ – on chodził |
| czas przeszły odległy | ‑ған, ‑қан, ‑ген, ‑кен | ол парған – on chodził (dawno) |
| czas przeszły ciągły | ‑чатқан, ‑чытқан, ‑четкен | ол парчатқан – on szedł (w tym czasie) |
| czas przeszły nieoczekiwany | ‑тыр, ‑тир, ‑дыр, ‑дир | ол партыр – okazuje się, że on szedł |
| czas przeszły niedokonany | ‑ғалақ, ‑гелек, ‑қалақ, ‑келек | ол парғалақ – on jeszcze nie poszedł |
Czas przeszły niedawny na -ды
Czas ten określa czynność, która była wykonywana niedawno w stosunku do teraźniejszości. Tworzy się go poprzez dodanie do tematu czasownika przyrostka -ды/-ди, (jeśli temat kończy się samogłoską lub spółgłoską dźwięczną) lub -ты/-ти (jeśli temat kończy się spółgłoską bezdźwięczną), np. айтты (mówił), перди (dawał), санады (uważał), чииди (jadł), алды (brał), иштеди (pracował), одурды (siedział), сарнады (śpiewał), четти (osiągnął), кӧрди (widział), уқты (słyszał).
мен пардым
сен пардыӊ
ол парды
пис пардыбыс
силер пардаар
ылар пардылар
Formę przeczącą tworzy się za pomocą partykuły przeczącej -ба (z wariantami) i przyrostka czasu przeszłego niedawnego -ды (z wariantami), do których dołącza się przyrostki osobowe, np. албады (nie brał), айтпады (nie mówił), пербеди (nie dawał), парбады (nie chodził), ӧспеди (nie rósł), полбады (nie był), чатпады (nie mieszkał), қыырбады (nie czytał), чиибеди (nie jadł).
мен парбадым
сен парбадыӊ
ол парбады
пис парбадыбыс
силер пабардаар
ылар парбадылар
Абам маға келбеди.
Ojciec nie przychodził do mnie.
Ол маға номды перди.
On dał mi książkę.
Ичем маға айтты.
Moja matka mi powiedziała.
Пис ыларға чақшы сарынарды сарнадыбыс.
Śpiewaliśmy im piękne pieśni.
Ылар писке сарнабадылар.
Oni nam nie śpiewali.
Эр қарындаштар эмге келдилер.
Bracia przyszli do domu.
Czas przeszły odległy na -ған
Ten czas oznacza czynności, które miały miejsce w odległej przeszłości. Jego podstawę tworzy się przy pomocy przyrostków -ған, -қан, -ген i -кен, np. айтқан (mówił), перген (dawał), парған (odchodził), чӧрген (chodził), чатқан (mieszkał), сананған (myślał), ӱргӱнген (cieszył się), ӱргенген (uczył się), кӧӧленген (kochał), таштаған (rzucał).
Partykuły przeczące: -паан, -пеен, -баан, -беен, -маан, -меен, np. айтпаан (nie mówił), пербеен (nie dawał), парбаан (nie chodził).
Przyrostki osobowe czasu przeszłego odległego na -ған:
| Osoba | Przyrostek osobowy |
| мен | -м, -ым, -им, -мым, -мим |
| сен | -зыӊ, -зиӊ |
| ол | – |
| пис | -мыс, -мис |
| силер | -заар |
| ылар | -нар, -нер |
Przykłady
Forma twierdząca
мен алғам
сен алғанзыӊ
ол алған
пис алғанмыс
силер алғанзаар
ылар алғаннар
Forma przecząca
мен албааным
сен албаанзыӊ
ол албаан
пис албаанмыс
силер албаанзаар
ылар албааннар
„Чақшы ӱрген туған тили”, — ол маға ээде айтқан.
„Ucz się dobrze języka ojczystego” – on mi tak mówił.
Ылар школға парбааннар.
Oni nie chodzili do szkoły.
Қыс қарындажым Аба-турада ол тушта чатқан.
Siostra mieszkała wtedy w Nowokuźniecku.
Ичем школда иштеген.
Moja matka pracowała w szkole.
Ӱстӱнғалда алында қайчылар чатқаннар.
W Czuwaszce wcześniej mieszkali kajczy (recytatorzy).
Кижилер кӧп чақшы небелер иштепсалғаннар.
Ludzie zrobili dużo dobrego.
Czas przeszły na -ған полған
Czasownik posiłkowy пол- (być, znajdować się) w formie czasu przeszłego dawno minionego na -ған z formami imiesłowów czasownika głównego oznacza wielokrotną lub rozciągniętą w czasie czynność związaną z jakimś momentem z przeszłości.
мен парған полғам
сен парған полғанзыӊ
ол парған полған
пис парған полғанмыс
силер парған полғанзаар
ылар парған полғаннар
Суғ қажында эмчектер турған полғаннар.
Na brzegu rzeki stały domki (wtedy).
Мен ачыққа парған полғам.
Chodziłem na polowanie (wtedy).
Қайчы алыптығ ныбақты писке ысқан полған.
Recytator opowiadał nam epos bohaterski (wtedy).
Мен анан келгем полғам.
Przyszłam potem (wtedy).
Czas teraźniejszy nieoczekiwany na -чаттыр
Czas ten oznacza czynność wykonywaną w chwili mówienia lub tuż przed nim; czynność, o której mówiący dowiaduje się w chwili jej wykonania lub po niej; czynność, której mówiący nie był świadkiem i jest nią nieco zdziwiony, np. алчаттыр (okazuje się, że bierze), келчаттыр (okazuje się, że przychodzi), парчаттыр (okazuje się, że idzie), сарнапчаттыр (okazuje się, że śpiewa), иштепчаттыр (okazuje się, że pracuje).
Formę przeczącą tworzy się za pomocą partykuł przeczących: ‑паан, ‑пеен, ‑баан, ‑беен, ‑маан, ‑меен i przyrostka –чаттыр, np. албаанчаттыр (okazuje się, że nie bierze), келбеенчаттыр (okazuje się, że nie przychodzi), парбаанчаттыр (okazuje się, że nie idzie), ишпеенчаттыр (okazuje się, że nie pracuje).
Koniugacja czasownika w czasie teraźniejszym nieoczekiwanym na -чаттыр
Forma twierdząca
мен парчаттырым
сен парчаттырзыӊ
ол парчаттыр
пис парчаттырбыс
силер парчаттырзаар
ылар парчаттырлар
Forma przecząca
мен парбаанчаттырым
сен парбаанчаттырзыӊ
ол парбаанчаттыр
пис парбаанчаттырбыс
силер парбаанчаттырзаар
ылар парбаанчаттырлар
Кижи лапкеге парчаттыр.
Okazuje się, człowiek idzie do sklepu.
Мееӊ туӊмам школға парбаанчаттыр.
Okazuje się, moja siostra nie idzie do szkoły.
Мееӊ абам таңда ачыққа парчаттыр.
Okazuje się, mój ojciec idzie jutro na polowanie.
Анда қыстар сарыннарды сарнапчаттырлар.
Okazuje się, tam dziewczęta śpiewają piosenki.
Orzeczenie imienne
Orzeczenie imienne wyraża się przez połączenie rzeczownika lub przymiotnika z formą czasownika (łącznikiem). W roli łącznika mogą występować czasowniki: пол- (być), чат- (w formie чадыр-), тур-, a także orzeczenie imienne пар, чок (чоғул).
Мееӊ абам аӊчы полған.
Mój ojciec był myśliwym.
Мееӊ ақча чоқ.
Nie mam pieniędzy.
Пистиӊ кебе пар полған.
Mieliśmy łódkę.
Przeczenie z rzeczownikiem i przymiotnikiem
Przeczenie z rzeczownikiem i przymiotnikiem tworzy się przy pomocy partykuły przeczącej эбес. Za przeczenie można też uznać przymiotniki z чоқ.
Чаш эбес кижи.
Niemłody człowiek.
Чақшы эбес кижи.
Niedobry człowiek.
Узун эбес шаштар.
Niedługie włosy.
Ақча чоқ кижи.
Człowiek bez pieniędzy.
Ужы пажы чоқ қара чыш.
Bezkresna tajga (dosłownie: bez początku i końca).
Przyrostki słowotwórcze -атчы, -ачы
Przyrostki słowotwórcze rzeczowników i przymiotników: -атчы/-етчи, -ачы/-ечи
ылға- – płakać
ылғатчы – beksa
иш- – pić
ижетчи – pijak
қадар- – pilnować
қадарчы – stróż; pastuch
уқ- – słuchać
уғачы – posłuszny
Imiesłów теп
Imiesłów теп ma kilka znaczeń:
• zastępuje spójniki „co”, „żeby”, „dlatego”, „za to, że”
• ma znaczenie „zwany imieniem” lub „z zawodu”
Ол келбес теп, уқтым.
Słyszałem, że on nie przyjdzie.
Ол аӊчы теп, полған.
On był myśliwym.
Надежда теп, қыс қарындаш писке келген.
Przyszła do nas siostra imieniem Nadieżda.
Słowa do zapamiętania
аш – jęczmień; jedzenie
ун – mąka
ӧрге – pałac
қылыш – miecz
шап – słąwa
шарчын – konowiąz
чол – droga
сағыш – umysł, rozum; myśl
пурунғу – starożytny
керсе – zuch; mądry; utalentowany
паш – głowa
алып – bohater
кӱлӱк – śmiałek
алыптығ ныбақ – epos bohaterski
арда- – psuć się
эзрик – pijany
кӱнек – sukienka; koszula
аттығ – zwany, imieniem; mający konia
Ćwiczenia
1. Odmień przez osoby czasowniki пер- , кел- , айт- w czasie przeszłym na -ды i -ған i ułóż z nimi zdania.
2. Odmień czasowniki тур- , сарна- , иште- w czasie teraźniejszym nieoczekiwanym na -чаттыр i w czasie przeszłym na -ған полған. Ułóż zdania z tymi czasownikami.
3. Naucz się przysłów (z archiwum Stiepana Torbokowa):
Алыппа адышпа, кӱлӱкпе кӱрешпе, пайба марғышпа.
Nie strzelaj się z bohaterem, nie walcz z silnym, nie zmagaj się z bogatym.
Керсе сӧсти уғарға чақшы.
Przyjemnie słuchać mądrych słów.
Ардаған аштыӊ уну чабал. Эзрик кижиниӊ сағыжы чабал.
Z zepsutego ziarna będzie zła mąka. U pijanego człowieka zły umysł.
Часқы тӧзепча, кӱскӱ толдурча.
Wiosna kładzie podstawy, jesień je napełnia.
Literatura
Podczas przygotowania lekcji została wykorzystana następująca literatura:
Э. Ф. Чиспияков «Учебник шорского языка», 1992 г.
М. П. Амзоров «Грамматика шорского языка», 1992 г.
М. П. Амзоров, И. В. Шенцова «Русско-шорский разговорник», 1992 г.
Н. Н. Курпешко-Таннагашева, Ф. Я. Апонькин «Шорско-русский и русско-шорский словарь», 1993 г.
Opracowała Lubow Czulżanowa. Przekład własny. Źródło: http://tili.tadarlar.ru/urok-7-uroki-ot-l-i-chulzhanovoi.html.