Czasownik: czasy przeszłe na -чаӊ полған, -чатқан, -чатқан полған, -чатқан полтыр, -қалақ i -қалақ полған. Czas przeszły zwykły na -чаӊ. Czas przeszły nieoczekiwany na -тыр. Liczebnik: liczebniki główne, porządkowe, rozdzielne i zbiorowe.
Czasy przeszłe
Czas przeszły zwykły na -чаӊ
Czas przeszły zwykły na -чаӊ wyraża zwyczajność, powtarzalność czynności i powstaje przy użyciu przyrostka -чаӊ/-чеӊ, np. ал- (brać) — алчаӊ (zwykle brał), пол- (być) — полчаӊ (zwykle bywał), кел- (przychodzić) — келчеӊ (zwykle przychodził), кал- (zostawać) — калчаӊ (zwykle zostawał), пер- (dawać) — перчеӊ (zwykle dawał).
Formę przeczącą tworzy się przy pomocy partykuły przeczącej -па (z wariantami), przyrostka -чаӊ/-чеӊ i przyrostka osobowego. Np.: албачаӊ (zwykle nie brał), полбачаӊ (zwykle nie bywał), келбечеӊ (zwykle nie przychodził), пербечең (zwykle nie dawał), иштебечең (zwykle nie pracował).
Przykłady
Forma twierdząca
мен алчаӊым
сен алчаӊзыӊ
ол алчаӊ
пис алчаӊмыс
силер алчаӊзаар
ылар алчаӊнар
Forma przecząca
мен албачаӊым
сен албачаӊзыӊ
ол албачаӊ
пис албачаӊмыс
силер албачаӊзаар
ылар албачаӊнар
Мен қалаш по магазинда алчаӊым.
Zwykle kupowałam (dosł. „brałam”) chleb w tym sklepie.
Ичем школда иштечеӊ.
Moja matka zwykle pracowała w szkole.
Тиги кижи писпе иштебечеӊ.
Ten człowiek zwykle nie pracował z nami.
Czas przeszły na -чаӊ полған
Czas przeszły na -чаӊ полған oznacza czynność, która miała się odbyć w przeszłości.
мен парчаӊ полғам
сен парчаӊ полғанзын
ол парчаӊ полған
пис парчаӊ полғанмыс
силер парчаӊ полғанзаар
ылар парчаӊ полғаннар
Ичем тураға парчаӊ полған.
Moja matka miała iść do miasta.
Сен маға келчеӊ полғанзыӊ.
Miałeś przyjść do mnie.
Ол ишке чӧрчеӊ полған.
On miał chodzic do pracy.
Czas przeszły na -чатқан
Czas przeszły na -чатқан oznacza czynność z przyszłości, która była długotrwała lub niedokonana. Tworzy się go przy pomocy przyrostka -чатқан (jeśli temat czasownika kończy się spółgłoską) lub -пчатқан (jeśli temat czasownika kończy się samogłoską), np. алчатқан (brał), келчатқан (przychodził), сарнапчатқан (śpiewał), чӧрчатқан (chodził), парчытқан (wychodził), қалчатқан (zostawał), ӱргенчатқан (uczył się), қыырчатқан (czytał).
Formę przeczącą tworzy się za pomocą przyrostka -паан (z wariantami), przyrostka -чатқан/-пчатқан i przyrostka osobowego, np. албаанчатқан (nie brał), келбеенчатқан (nie przychodził), сарнабаанчатқан (nie śpiewał), қалбаанчатқан (nie zostawał), ӱргенмеенчатқан (nie uczył się), чӧрбеенчатқан (nie chodził).
Przykłady
Forma twierdząca
мен алчатқаным
сен алчатқанзыӊ
ол алчатқан
пис алчатқанмыс
силер алчатқанзаар
ылар алчатқанар
Forma przecząca
мен албаанчатқаным
сен албаанчатқанзыӊ
ол албаанчатқан
пис албаанчатқанмыс
силер албаанчатқанзаар
ылар албаанчатқаннар
Мында эбире тағлар кӧрӱнчатқаннар.
Tu dookoła było widać góry.
Пис иирде эмге келчатқанмыс.
Wieczorem wracaliśmy do domu.
Ол кече писке келбеенчатқан.
On wczoraj nie przychodził do nas.
Czas przeszły na -чатқан полған
Czas przeszły na -чатқан полған oznacza czynność, która została wykonana w określonym momencie z przeszłości.
мен парчатқан полғам
сен парчатқан полғанзыӊ
ол парчатқан полған
пис парчатқан полғанмыс
силер парчатқан полғанзаар
ылар парчатқан полғаннар
Сен аалға парчатқан полғанзыӊ.
Szedłeś (wtedy) do wsi.
Пис эмге келчатқан полғанмыс.
Przyszliśmy do domu (wtedy).
Czas przeszły nieoczekiwany na -тыр
Czas przeszły nieoczekiwany na -тыр oznacza zdarzenie, które wywołuje u mówiącego zdziwienie. Tworzy się go przy pomocy przyrostków -тыр/-тир (jeśli temat czasownika kończy się spółgłoską) lub -птыр (jeśli temat czasownika kończy się samogłoską), np. алтыр (okazuje się, że brał), келтир (okazuje się, że przychodził), сарнаптыр (okazuje się, że śpiewał), полтыр (okazuje się, że był), чӧртир (okazuje się, że chodził), санаптыр (okazuje się, że uważał).
Formę przeczącą tworzy się za pomocą przyrostków -паан/-баан/-пеен/-меен/-маан, przyrostka -дыр/-дир i przyrostków osobowych, np. албаандыр (okazuje się, że nie brał), айтпаандыр (okazuje się, że nie mówił), сарнабаандыр (okazuje się, że nie śpiewał), ӱргенмеендир (okazuje się, że się nie uczył), чиибеендир (okazuje się, że nie jadł).
Przykłady
Forma twierdząca
мен алтырым
сен алтырзыӊ
ол алтыр
пис алтырбыс
силер алтырзаар
ылар алтырлар
Forma przecząca
мен албаандырым
сен албаандырзыӊ
ол албаандыр
пис албаандырбыс
силер албаандырзаар
ылар албаандырлар
Чабал небени алтырым.
Okazuje się, wzięłam złą rzecz.
Мен тағ тӧзӱнде туртырым.
Okazuje się, że stałem u podnóża góry.
Мееӊ қыс қарындажым анда сарнабаандыр.
Okazuje się, że moja siostra tam nie śpiewała.
Czas przeszły na -чатқан полтыр
Czas przeszły na -чатқан полтыр oznacza zdarzenie z odległej przeszłości, które wywołuje zdziwienie u mówiącego.
мен парчатқан полтырым
пис парчатқан полтырбыс
ол парчатқан полтыр
силер парчатқан полтырзаар
сен парчатқан полтырзыӊ
ылар парчатқан полтырлар
Тағ тӧзинде ӧрге турчатқан полтыр.
Okazuje się, u podnóża góry stał pałac.
Сен кичиг эмде чатчатқан полтырзыӊ.
Okazuje się, mieszkałeś w małym domu.
Czas przeszły na -қалақ
Czas przeszły na -қалақ oznacza czynność, która nie została jeszcze wykonana. Powstaje przy użyciu przyrostków -қалақ/-келек (gdy temat czasownika kończy się na spółgłoskę bezdźwięczną) lub -галақ/-гелек (gdy temat czasownika kończy się na spółgłoskę dźwięczną lub samogłoskę), np. алғалақ (jeszcze nie brał), келгелек (jeszcze nie przyszedł), сарнағалақ (jeszcze nie zaśpiewał), иштегелек (jeszcze nie robił), кӧргелек (jeszcze nie widział), айтқалақ (jeszcze nie powiedział), четкелек (jeszcze nie osiągnął).
мен алғалақым
сен алғалақсыӊ
ол алғалақ
пис алғалақпыс
силер алғалақсаар
ылар алғалақтар
По чақшы небени алғалақ.
Jeszcze nie brała tej dobrej rzeczy.
Мен қалашты кесгелеқым.
Nie pokroiłam jeszcze chleba.
Паллар номды кыырғалақтар.
Dzieci nie czytały jeszcze książki.
Czas przeszły na -қалақ полған
Czas przeszły na -қалақ полған oznacza czynność, która nie została jeszcze wykonana w określonym momencie w przeszłości.
мен парғалақ полғам
сен парғалақ полғанзыӊ
ол парғалақ полған
пис парғалақ полғанмыс
силер парғалақ полғанзаар
ылар парғалақ полғаннар
Алып ӧргедеӊ шыкқалақ полған.
Bohater nie wyszedł jeszcze z pałacu.
Апшый эмге келгелек полған.
Staruszek nie przyszedł jeszcze do domu.
Мен сӧс айтқалақ полғам.
Nie powiedziałam jeszcze ani słowa.
Иче паланы кӧргелек полған.
Matka nie widziała jeszcze dziecka.
Ол тағ тегейинди четкелек полған.
On nie osiągnął jeszcze szczytu góry.
Liczebniki
Liczebniki to słowa, które oznaczają liczbę przedmiotów lub ich kolejność.
Liczebniki główne
Liczebniki główne to liczebniki, które odpowiadają na pytanie қанче? (ile?).
1– пир
2 – ийги
3 – ӱш
4 – тӧрт
5 – пеш
6 – алты
7 – четти
8 – сегис
9 – тоғус
10 – он
оннар – dziesiątki
11 – он пир
12 – он ийги
13 – он ӱш
14 – он тӧрт
15 – он пеш
16 – он алты
17 – он четти
18 – он сегис
19 – он тоғус
20 – чегирбе
30 — одус
40 — қырық
50 — элиг
60 — алтон
70 — четтон
80 — сегизон
90 — тоғузон
100 — чӱс
чӱстер – setki
100 — пир чӱс
200 — ийги чӱс
300 — ӱш чӱс
400 – тӧрт чӱс
500 — пеш чӱс
600 – алты чӱс
700 — четти чӱс
900 — тоғус чӱс
1000 — муӊ
10000 — тӱбен
1000000 — пир миллион
1000000000 — пир миллиард
Przykłady liczebników złożonych
одус ӱш — 33
қырық четти — 47
пеш чӱс сегизон алты — 586
пир муӊ пеш чӱс он ийги — 1512
Liczebnik pełniący funkcję przydawki nie odmienia się przez przypadki. Rzeczownik występujący z liczebnikiem głównym nie przybiera form liczby mnogiej.
Ийги кижи пардылар.
Poszło dwoje ludzi.
Пеш қыспа сарнадылар.
Śpiewali z pięcioma dziewczętami.
Маға чегирбе ийги чаш полпарды.
Skończyłam dwadzieścia dwa lata.
Ийги муӊ он пеш чылда шор қалықтыӊ чыылыжы полар.
W dwa tysiące piętnastym roku będzie zjazd narodu szorskiego.
Liczebniki porządkowe
Liczebniki porządkowe to liczebniki odpowiadające na pytanie қанченчи? (który?). Liczebniki porządkowe tworzy się, dodając do podstawy liczebnika głównego przyrostki -нчы/-нчи/-нчу/-нчӱ (po samogłosce) lub -ынчы/-инчи/-унчу/-унчӱ (po spółgłosce). W przypadku liczebników złożonych przyrostek dodaje się do ostatniego członu, czyli jedności. Słowo паштапқы często występuje w znaczeniu „pierwszy”.
1 – пиринчи,
2 – ийгинчи,
3 – ӱжӱнчи,
4 – тӧртинчи,
5 – пежинчи,
6 – алтынчы,
7 – четтинчи,
8 – сегизинчи,
9 – тоғузынчы,
10 – онынчы
11 – он пиринчи
20 – чегирбенчи
21 – чегирбе пиринчи
30 – одузынчи
40 – қырыгынчы
50 – элигинчи
60 – алтонынчы
90 – тоғузонынчы
100 – чӱзинчи
101 – пир чӱз пиринчи
200 – ийги чӱзинчи
1000 – муӊынчи
1001 – пир муӊ пиринчи
2000 – ийги муӊынчы
Liczebniki rozdzielne i zbiorowe
Liczebnik rozdzielny to forma przypadku wyjściowego liczebnika głównego, np. ийгидеӊ (po dwa), ӱштеӊ (po trzy), тӧртеӊ (po cztery).
Liczebniki zbiorowe tworzy się, dodając do liczebnika głównego przyrostek -ала/-еле/-ла/-ле, np. ийгеле (we dwoje), ӱжеле (we troje), пежеле (w pięcioro).
Сен книгаларды ийгидеӊ алзаӊ.
Bierz książki po dwie.
Кижилер ӱштеӊ эмнеӊ шықтылар.
Ludzie wychodzili z domu po trzech.
Słowa do zapamiętania
чыл – rok
Наа Чыл – Nowy Rok
пайрам – święto
ай – miesiąc; księżyc
кӱн – dzień
ном – książka
Тағлығ Шор – Górska Szoria
абыр – pokój; spokój; zgoda
чарық – światło; oświetlenie; szczelina
аймақчы – gość
пӧгунӱш – wspomnienie; myśl
аба-иче – rodzice
аба-ичезиниӊ – rodzicielski
тиген – świerk
қыыр- – czytać
пайрамна- – świętować
ада- – nazywać
эрт- – przechodzić; przemijać (także o czasie)
алға- – dziękować; błogosławić; gratulować
ноо-ноо – coś
кем-кем – ktoś
эдоқ – także, też
ӱчӱн – przez, z powodu
алғыш ползун – dziękuję
андығ – taki, tak, w taki sposób, podobnie do tego
аға – tam (kierunek)
Ćwiczenia
1. Odmień przez osoby czasowniki кел- i сарна- w czasie przeszłym na -чаӊ, -чатқан, -тыр, -қалақ, -чаӊ полған, -чатқан полған, -чатқан полтыр i -қалақ полған.
2. Przepisz do zeszytu tekst w języku szorskim i przeczytaj go kilka razy na głos. Naucz się tekstu na pamięć.
Қабарлар
Декабрь айда 2008 чылда Тағтағалда пайрам кӱн С. С. Торбоковтыӊ ӱчӱн эрткен. Ол пайрам кӱнге Шориядаӊ ансамблер, кӧп аймақчылар келгеннер. С. С. Торбоковтыӊ ӱчӱн пӧгунӱштер эрткен чылда чарықка шықканар. Ол номды аймақчыларға сыйладылар.
Декабрь айда 2008 чылда Кемеровта Наа Чыл национальнай Тиген эрткен. Шориядаӊ тадар чоныӊ паллары аға эдоқ парғаннар.
Tłumaczenie tekstu
Wiadomości
W grudniu 2008 r. w Osinnikach odbyło się święto poświęcone S. S. Torbokowowi. Na święto przyjechały zespoły i goście z całej Szorii. W zeszłym roku ukazała się książka wspomnień o S. S. Torbokowie. Ta książka została podarowana gościom.
W grudniu 2008 r. w Kemerowie odbyła się narodowa choinka noworoczna. Przyjechały na nią także szorskie dzieci z Szorii.
Literatura
Podczas przygotowania lekcji została wykorzystana następująca literatura:
Э. Ф. Чиспияков «Учебник шорского языка», 1992 г.
М. П. Амзоров «Грамматика шорского языка», 1992 г.
М. П. Амзоров, И. В. Шенцова «Русско-шорский разговорник», 1992 г.
Н. Н. Курпешко-Таннагашева, Ф. Я. Апонькин «Шорско-русский и русско-шорский словарь», 1993 г.
Biuletyn informacyjny „Туған Чер”, styczeń 2009 r.
Opracowała Lubow Czulżanowa. Przekład własny. Źródło: http://tili.tadarlar.ru/urok-8-uroki-ot-l-i-chulzhanovoi.html