Dziś będzie jeszcze większa porcja materiału, niż poprzednio. Na początek jedna z podstawowych reguł rządzących każdym językiem turkijskim: harmonia samogłosek. Potem dwa ważne zagadnienia dotyczące rzeczownika: posesywność i deklinacja, zaimek osobowy i dzierżawczy oraz wprowadzenie do czasownika.
Harmonia samogłosek
W językach turkijskich istnieje harmonia samogłosek: jeśli w pierwszej sylabie tematu znajduje się samogłoska twarda (а, о, у, ы), to w kolejnych sylabach samogłoski również będą twarde. Jeśli w pierwszej sylabie znajduje się samogłoska miękka (е, и, ӧ, ӱ, э), to w kolejnych sylabach samogłoski również będą miękkie.
Przykłady: қазыӊ, аба, иче, тӧлӱм, кебе, сарын, тииӊ.
Zaimek osobowy
Zaimki osobowe oznaczają osoby, które uczestniczą w mowie.
мен – ja
сен – ty
ол – on/ona/ono
пис – my
силер – wy
ылар – oni
Zaimek dzierżawczy
Zaimki dzierżawcze wskazują na przynależność przedmiotu i odpowiadają na pytanie „czyj”?
мееӊ – mój/moja/moje
сееӊ – twój/twoja/twoje
ааӊ – jego/jej
пистиӊ – nasz/nasza/nasze
силердиӊ – wasz/wasza/wasze
ылардыӊ/лардыӊ – ich
Przyrostek posesywny
Rzeczowniki z przyrostkami posesywnymi często są używane wraz z zaimkami dzierżawczymi lub zamiast nich.
Liczba pojedyncza
1 osoba: -м / -ым / -им
2 osoba: -ӊ /-ыӊ / -иӊ
3 osoba: -ы /-и (jeśli temat kończy się spółgłoską) -зы / -зи (jeśli temat kończy się samogłoską)
Liczba mnoga
1 osoba: -быс / -бис, -ыбыс / -ибис
2 osoba: -ларыӊ / -лериӊ, -тарыӊ /-териӊ, -нарыӊ /– нериӊ
3 osoba: -лары / -лери, -тары /-тери, -нары /-нери
Przykłady
аба – ojciec
абам – mój ojciec
абаӊ – twój ojciec
абазы – jej/jego ojciec
абабыс – nasz ojciec
абаларыӊ – wasz ojciec
абалары – ich ojciec
иче – matka
ичем – moja matka
ичеӊ – twoja matka
ичези – jej/jego matka
ичебис – nasza matka
ичелериӊ – wasza matka
ичелери – ich matka
Forma posesywna rzeczownika może występować zarówno z zaimkiem dzierżawczym, jak i samodzielnie, np. мееӊ ичем – ичем, сееӊ абаӊ – абаӊ.
Мееӊ абам чақшы аӊчы.
Mój ojciec jest dobrym myśliwym.
Ичем чақшы кижи.
Moja matka jest dobrym człowiekiem.
Deklinacja rzeczownika
W języku szorskim jest 7 przypadków.
Mianownik (kto? co?) – forma podstawowa.
Dopełniacz (czyj?) – wyraża stosunki przynależności.
Biernik (kogo? co?) – jest formą dopełnienia bliższego.
Kierunkowy (do kogo? do czego? dokąd?) – wskazuje kierunek działania.
Miejscownik (u kogo? gdzie?) – wskazuje miejsce i czas działania.
Wyjściowy (od kogo? od czego? skąd?) – wskazuje punkt wyjściowy, w którym zaczyna się działanie.
Narzędnik (kim? czym? z kim? z czym?) – ukazuje wspólne przebywanie lub działanie przedmiotów albo narzędzie działania.
Poniżej znajduje się tabela przyrostków poszczególnych przypadków, które zależą od zakończenia tematu rzeczownika:
• na samogłoskę;
• na spółgłoskę л, р, й lub ғ;
• na spółgłoskę м, н lub ӊ;
• na spółgłoskę bezdźwięczną (п, т, к, қ, с, ч lub ш).
Np. rzeczownik w dopełniaczu (odpowiadający na pytanie „czyj?”) brzmi: абаныӊ (ojca), ичениӊ (matki), оолдыӊ (chłopca), қазыӊныӊ (brzozy), тииӊниӊ (wiewiórki), ағаштыӊ (drzewa).
| Przypadek | Zakończenie tematu rzeczownika | |||
| samogłoska | л, р, й, ғ | м, н, ӊ | п, т, к, қ, с, ч, ш | |
| Dopełniacz | -ныӊ, -ниӊ | -дыӊ, -диӊ | -ныӊ, -ниӊ | -тыӊ, -тиӊ |
| Biernik | -ны, -ни | -ды, -ди | -ны, -ни | -ты, -ти |
| Kierunkowy | -ға, -ғе /а-е/ | -ға, -ғе /а-е/ | -ға, -ғе /а-е/ | -қа, -ке |
| Miejscownik | -да, -де | -да, -де | -да, -де | -та, -те |
| Wyjściowy | -даӊ, -деӊ | -даӊ, -деӊ | -наӊ, -неӊ | -таӊ, -теӊ |
| Narzędnik | -ба, -бе | -ба, -бе | -ма, -ме | -па, -пе |
Przy deklinacji rzeczowników w liczbie mnogiej do słowa dodaje się dwa przyrostki: przyrostek liczby mnogiej i przyrostek przypadku. Rzeczowniki w liczbie mnogiej odmieniają się tak, jak słowa kończące się na -р.
аба лар ға – абаларға (ojcom; do ojców)
иче лер ге – ичелерге (matkom; do matek)
қыс тар ға – қыстарға (dziewczętom; do dziewcząt)
ағаш тар да – ағаштарда (na drzewach; w drzewach)
қазыӊ нар да – казыӊнарда (na brzozach; w brzozach)
кебелерде – w łodziach
сӧстерде – w słowach
аӊнарда – w zwierzętach; u zwierząt
эмнерде – w domach
кижилерде – w ludziach; u ludzi
суғларда – w rzekach
Przykłady
Mianownik (kto? co?): ағаш – drzewo
Dopełniacz (czyj?): ағаштыӊ – drzewa
Biernik (kogo? co?): ағашты – drzewo
Kierunkowy (do kogo? do czego?): ағашқа – do drzewa, na drzewo
Miejscownik (gdzie?): ағашта – w drzewie, na drzewie
Wyjściowy (od kogo? od czego? skąd?): ағаштаӊ – od drzewa, z drzewa
Narzędnik (kim? czym? z kim? z czym?): ағашпа – drzewem
Mianownik (kto? co?): ағаштар – drzewa
Dopełniacz (czyj?): ағаштардыӊ – drzew
Biernik (kogo? co?): ағаштарды – drzewa
Kierunkowy (do kogo? do czego?): ағаштарға – do drzew, na drzewa
Miejscownik (gdzie?): ағаштарда – w drzewach, na drzewach
Wyjściowy (od kogo? od czego? skąd?): ағаштардаӊ – od drzew, z drzew
Narzędnik (kim? czym? z kim? z czym?): ағаштарба – drzewami
Mianownik (kto? co?): қыс – dziewczyna
Dopełniacz (czyj?): қыстыӊ – dziewczyny
Biernik (kogo? co?): қысты – dziewczynę
Kierunkowy (do kogo? do czego?): қыска – do dziewczyny, dziewczynie
Miejscownik (gdzie?): қыста – w dziewczynie, u dziewczyny
Wyjściowy (od kogo? od czego? skąd?): қыстаӊ – od dziewczyny
Narzędnik (kim? czym? z kim? z czym?): қыспа – dziewczyną
Mianownik (kto? co?): қыстар – dziewczyny
Dopełniacz (czyj?): қыстардыӊ – dziewczyn
Biernik (kogo? co?): қыстарды – dziewczyny
Kierunkowy (do kogo? do czego?): қыстарға – do dziewczyn, dziewczynom
Miejscownik (gdzie?): қыстарда – w dziewczynach, u dziewczyn
Wyjściowy (od kogo? od czego? skąd?): қыстардаӊ – od dziewczyn
Narzędnik (kim? czym? z kim? z czym?): қыстарба – dziewczynami
Mianownik (kto? co?): аба – ojciec
Dopełniacz (czyj?): абаныӊ – ojca
Biernik (kogo? co?): абаны – ojca
Kierunkowy (do kogo? do czego?): абаға – do ojca, ojcu
Miejscownik (gdzie?): абада – w ojcu, u ojca
Wyjściowy (od kogo? od czego? skąd?): абадаӊ – od ojca
Narzędnik (kim? czym? z kim? z czym?): абаба – ojcem
Mianownik (kto? co?): абалар – ojcowie
Dopełniacz (czyj?): абалардыӊ – ojców
Biernik (kogo? co?): абаларды – ojców
Kierunkowy (do kogo? do czego?): абаларға – do ojców, ojcom
Miejscownik (gdzie?): абаларда – w ojcach, u ojców
Wyjściowy (od kogo? od czego? skąd?): абалардаӊ – od ojców
Narzędnik (kim? czym? z kim? z czym?): абаларба – ojcami
Mianownik (kto? co?): тағ – góra
Dopełniacz (czyj?): тағдыӊ – góry
Biernik (kogo? co?): тағды – górę
Kierunkowy (do kogo? do czego?): тағға – do góry, na górę
Miejscownik (gdzie?): тағда – na górze
Wyjściowy (od kogo? od czego? skąd?): тағдаӊ – od góry, z góry
Narzędnik (kim? czym? z kim? z czym?): тағба – górą
Mianownik (kto? co?): тағлар – góry
Dopełniacz (czyj?): тағлардыӊ – gór
Biernik (kogo? co?): тағларды – góry
Kierunkowy (do kogo? do czego?): тағларға – w góry, na góry
Miejscownik (gdzie?): тағларда – w górach, na górach
Wyjściowy (od kogo? od czego? skąd?): тағлардаӊ – z gór, od gór
Narzędnik (kim? czym? z kim? z czym?): тағларба – górami
Mianownik (kto? co?): кебе – łódź
Dopełniacz (czyj?): кебениӊ – łodzi
Biernik (kogo? co?): кебени – łódź
Kierunkowy (do kogo? do czego?): кебеге – do łodzi, łodzi
Miejscownik (gdzie?): кебеде – w łodzi
Wyjściowy (od kogo? od czego? skąd?): кебедеӊ – z łodzi, od łodzi
Narzędnik (kim? czym? z kim? z czym?): кебебе – łodzią
Mianownik (kto? co?): кебелер – łodzie
Dopełniacz (czyj?): кебелердиӊ – łodzi
Biernik (kogo? co?): кебелерди – łodzie
Kierunkowy (do kogo? do czego?): кебелерге – do łodzi, łodziom
Miejscownik (gdzie?): кебелерде – w łodziach
Wyjściowy (od kogo? od czego? skąd?): кебелердеӊ – z łodzi, od łodzi
Narzędnik (kim? czym? z kim? z czym?): кебелербе – łodziami
Mianownik (kto? co?): аӊ – zwierzę
Dopełniacz (czyj?): аӊныӊ – zwierzęcia
Biernik (kogo? co?): аӊды – zwierzę
Kierunkowy (do kogo? do czego?): аӊға – do zwierzęcia, zwierzęciu
Miejscownik (gdzie?): аӊда – w zwierzęciu, na zwierzęciu
Wyjściowy (od kogo? od czego? skąd?): аӊдан – ze zwierzęcia, od zwierzęcia
Narzędnik (kim? czym? z kim? z czym?): аӊба – zwierzęciem
Mianownik (kto? co?): аӊнар – zwierzęta
Dopełniacz (czyj?): аӊнардыӊ
Biernik (kogo? co?): аӊнарды
Kierunkowy (do kogo? do czego?): аӊнарға – do zwierząt, zwierzętom
Miejscownik (gdzie?): аӊнарда – w zwierzętach, u zwierząt
Wyjściowy (od kogo? od czego? skąd?): аӊнардан – ze zwierząt, od zwierząt
Narzędnik (kim? czym? z kim? z czym?): аӊнарба – zwierzętami
Мен ағаштыӊ (ағаштардыӊ) пӱрлери алчам.
Biorę liście drzewa (drzew).
Ол ағашқа (ағаштарға) парча.
On idzie do drzewa (drzew).
Қуштар ағашта (ағаштарда) одурчалар.
Ptaki siedzą na drzewie (drzewach).
Қыс ичени уқча.
Dziewczyna słucha matki.
Қыс ичебе турча.
Dziewczyna stoi z matką.
Кебеде кижи одурча.
Człowiek siedzi w łodzi
Czasownik
Czasowniki oznaczają działanie i odpowiadają na pytania ноо иштерге?( co robić?), ноо иштепсаларға? (co zrobić?), ноо полча? (co się dzieje?).
Czasowniki mają trzy czasy: teraźniejszy, przeszły i przyszły.
Forma czasownika w trzeciej osobie liczby pojedynczej powstaje poprzez dodanie przyrostków:
• -ча, jeśli temat czasownika jest zakończony spółgłoską;
• -пча, jeśli temat czasownika jest zakończony samogłoską;
np. тур ча – турча (stoi), пар ча – парча (idzie), иште пча – иштепча (pracuje), уӊна пча – уӊнапча (wie).
• -чаттыр, np. парчаттыр (okazuje się, że idzie), турчаттыр (okazuje się, że stoi), уӊнапчаттыр (okazuje się, że wie).
Słowa do zapamiętania
айт- – mówić
чет- – osiągać, dostawać
ал- – brać
пер- – dawać
узу- – spać
пар- – iść, wychodzić; jechać, wyjeżdżać; jest (znajduje się)
кӧр- – patrzeć
кӧлен- – lubić
уқ- – słyszeć
унна- – wiedzieć
ӱрген- – uczyć się
ӱргӱн- – cieszyć się
иште- – pracować
чии- – jeść
иш- – pić
тур- – stać
сана- – chcieć; uważać, sądzić
сал- – kłaść
чӱгӱр- – biegać
учуқ- – latać
Ćwiczenia
1. Odmień rzeczowniki сарын i карға przez przypadki w liczbie pojedynczej i mnogiej.
2. Odmień czasowniki айт-, чет-, ал-, пер-, узу-, сана- przez trzecią osobę liczby pojedynczej.
3. Ułóż proste zdania z tymi słowami.
Zalecenie: należy stale ćwiczyć deklinację rzeczownika i koniugację czasownika, aby potem było łatwo układać zdania.
Literatura
Podczas przygotowania lekcji została wykorzystana następująca literatura:
Э. Ф. Чиспияков «Учебник шорского языка», 1992 г.
М. П. Амзоров «Грамматика шорского языка», 1992 г.
М. П. Амзоров, И. В. Шенцова «Русско-шорский разговорник», 1992 г.
Н. Н. Курпешко-Таннагашева, Ф. Я. Апонькин «Шорско-русский и русско-шорский словарь», 1993 г.
Opracowała Lubow Czulżanowa. Przekład własny. Źródło: http://tili.tadarlar.ru/urok-4-uroki-ot-l-i-chulzhanovoi.html