Artykuł gościnny Bożeny Ciesielskiej odkrywający kolejne fakty z życia i twórczości Gustawa Zielińskiego.

Gustaw Zieliński – wiersze „Przemiany”, „Tu i tam” oraz „Gwiazda”

Bożena Ciesielska

Innym wierszem, który napisał Gustaw Zieliński w 1834 roku w Tobolsku, były Przemiany. Znawca twórczości Janusz Odrowąż-Pieniążek zaznacza, że ten tekst był jednym z najpopularniejszych wierszy poety. Podmiot liryczny wypowiada się w pierwszej osobie. Czy są to szczere wyznania samego poety? Mówi je człowiek dojrzały i doświadczony. Świadczą o tym zwrotki, w których wyraźnie podkreśla, że w młodości marzył przez wiele lat.

Przemarzyłem lat niemało;
I cóż z moich mar zostało?…
Jeden zaschły listek z wieńca!…
Tylko echo z dum młodzieńca.

Myślał, że żyje w idealnym świecie. Może tak właśnie postrzegał świat. Może tak go sobie wyobrażał. Z czasem i z wiekiem dostrzegł, że patrzenie młodego człowieka było naiwne i dziecinne. Co zostało z tych rojeń i ideałów młodości? Czy zostało w ogóle?

Bo nie wszystko na tym świecie
W tak się cudne barwy stroi,
Jak je sobie młodość roi,
Jak się jawią w snach poecie.

Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że podmiot liryczny sam z siebie drwi i kpi. Był taki niedoświadczony, myśląc i marząc o odkryciach, zdobywaniu świata i wielkich czynach. Niestety, rzeczywistość ostudziła zapał młodości. Nadzieje umarły.

W Przemianach pada wiele rozsądnych spostrzeżeń, refleksji i przemyśleń. Słowa wypowiada osoba przebywająca na zesłaniu, więc ten stan potęguje smutek i niepewność sytuacji. Nastrój podmiotu lirycznego nie napawa optymizmem. Jest ona pogodzona z losem i położeniem emigranta. Rok 1835 był dopiero początkiem zsyłki. Gustaw Zieliński borykał się z kłopotami materialnymi. Ciężko znosił syberyjski klimat. Wymowa wiersza jest pesymistyczna. Dlaczego ten wiersz zyskał popularność wśród odbiorców? Czy dlatego, że oddawał uczucia zesłańców marzących o powrocie do rodziny i do ojczyzny? Nie wszystkim dane było powrócić… Czy udział w powstaniu listopadowym i pomoc partyzantom po powstaniu przyniosły rozczarowanie? Czy warto było angażować się w walkę narodowowyzwoleńczą? Niektórzy przebywali na emigracji nawet i 16 lat, inni 24 lata… A jednak napisanie poematu Kirgiz, opiewającego wolność, świadczy, że warto było podjąć trud.

Na syberyjskim zesłaniu został napisany wiersz Tu i tam. Podobnie jak Przemiany powstał w 1835 roku w Tobolsku. Warto podkreślić, że współmieszkańcem Gustawa Zielińskiego w Tobolsku był Konstanty Wolicki, który był muzykiem. Właśnie do tekstu Tu i tam skomponował muzykę. Pod tytułem jest dopisek: MAZUREK Z MUZYKĄ K[ONSTANTEGO] W[OLICKIEGO]. Był on kapelmistrzem w Tobolsku i w Omsku – podaje Janusz Odrowąż-Pieniążek.

Pierwsza część tekstu Tu i tam oddaje nastrój pogody, szczęścia i optymizmu. Podmiot liryczny wspomina ukochany, choć daleki kraj. W początkowym wersie pierwsze słowo brzmi: Tam. Tam jest moja ojczyzna, gdzie wiosną kwitną kwiaty, słychać czuły śpiew, powiewa wiatr, drżą liście… Zwyczajne, proste obrazy kojarzą się z krajem. Wspomnienie niesie radość i nadzieję.

Ja tak drżałem,
Tak się chwiałem
Między szczęściem i nadzieją;
Bo w poranku mego życia
Śród ukrycia
Serce biło
I na różach sobie śniło.

Pierwsza część utworu tchnie nadzieją. Nie szkodzi, że obraz ojczyzny jest wyidealizowany. Tęsknota głuszy wszystko.

Pierwszy wers drugiej części zaczyna się od słowa: Tu. Od razu zmienia się nastrój osoby mówiącej. Wraca do swej rzeczywistości. Jest zesłańcem, emigrantem, skazańcem.

Tu – jak głucho dookoła…
Chociaż wiosna się rozśmieje,
Wionie północ – zwiędną zioła
Znikną nadzieje.

Nie ma optymizmu i brakuje nadziei. Jedynie myśl o krainie lat młodzieńczych przynosi chwilę ukojenia. Tam w kraju żywiej i radośniej biło serce.

Dla miłości
Serce biło;
Tu – śród cierni się zbudziło.

Wiersz został oparty na kontraście i zestawieniu dwóch obrazów: tam i tu. Druga część wiersza niesie rozczarowanie i zwątpienie. Wydaje się jednak, że utwór mający melodię mazurka kojarzy się z pozytywnymi uczuciami. Być może ogólna wymowa wiersza jest optymistyczna. Są przecież marzenia o powrocie do siebie, By ojczysty ujrzeć kątek – / Gdzie ja byłem, / Gdzie przeżyłem / Chwilę marzeń i pamiątek.

Podczas emigracyjnej tułaczki powstał pięciozwrotkowy wiersz Gwiazda napisany w Smoleńsku w październiku w 1842 roku. Gustaw Zieliński wracał już do ojczyzny. Rodzina starała się uzyskać przebaczenie dla skazańca. I tak się stało. Poeta wracał do kraju – jak określił Adolf Januszkiewicz – z większym workiem rymów niż groszy.

Tekst Gwiazdy swoją formą przypomina opowiadanie o podróżniku idącym w ubraniu pielgrzyma. Wraca z dalekich stron. Błądzi w ciemności. Gdy błysnęła gwiazda, pomyślał o nieśmiertelności. Podróżnik ujrzał piękny świat. Przeniósł się w swej wyobraźni do lat młodzieńczych. Wszystko wydało się piękne i kolorowe. Przyszła mu do głowy pewna myśl. Czy to prawda? Czy złuda? Czy przywidzenie? Nagle…

I gdy w ułudy leci kraj daleki,
Jeszcze nie zdołał marzeń w obraz wcielić;
Nie śmiał swych uczuć sam sobie udzielić,
Gdy piękna gwiazda zgasła dlań na wieki.

Jest ciemno i pielgrzym błądzi. On dalej szuka swej gwiazdy na niebie. Wydaje się, że wymowa tego tekstu jest wieloznaczna. Czy każdy z nas jest takim wędrowcem błądzącym po świecie? Czy każdy ma swoją gwiazdę? Czy każdy ma szansę na odnalezienie właściwej drogi?

On przecież wzrok swój podnosi do góry
I w całym niebie szuka jej oczyma.

Tej pięknej opowieści czy może gawędzie o zagubionym w świecie podróżnym sprzyjają długie jedenastozgłoskowe wersy. Motyw pielgrzyma często występował w literaturze emigracyjnej.

Gustaw Zieliński swój literacki talent ujawnił podczas emigracji. Można go zaliczyć – jak napisał Bartosz Wiśniewski, autor książki Gustaw Zieliński (nie)zapomniany romantyk z Kujaw i ziemi dobrzyńskiej – do najwybitniejszych polskich poetów romantycznych zesłanych na Syberię.

Po powrocie do kraju był entuzjastycznie witany i podziwiany. Opublikował dużo utworów. Samego Kirgiza ukazało się kilka wydań. Były też przekłady na obce języki. Poeta zajęty gospodarowaniem pisał już znacznie mniej. Krytyka literacka nie szczędziła negatywnych uwag. Z czasem te radykalne opinie zmieniły się. Gustaw Zieliński znalazł właściwe miejsce w literackim świecie.