Niedawno na obydwu blogach poruszałam temat kirgiskiego powstania przeciwko Rosji z 1916 r. i tragicznego losu uchodźców. W Kirgistanie kończy się właśnie Rok Historii i Kultury, w którym obchodzono także stulecie powstania. Przedstawiam artykuł (przekład własny) kirgiskiego historyka, prof. Taszmanbeta Kenensarijewa, który wykonał ogromną pracę w rosyjskich archiwach, a teraz podsumowuje miniony rok.Oto pierwsza część artykułu. Ciąg dalszy nastąpi.
Krótki przegląd prac związanych z przeprowadzeniem stulecia Wielkiego Powstania 1916 r. w Kirgistanie
Taszmanbet Kenensarijew (Ташманбет Кененсариев)
(część II)
W Kirgistanie rok 2016 był bardzo bogaty w historyczne wydarzenia. Minęło 25 lat niepodległości Kirgistanu, świat turkijski świętuje tysiąclecie wielkiego myśliciela Jusufa Bałasaguni, trwają obchody stulecia powstania narodowowyzwoleńczego 1916 r., mija 90 lat od utworzenia Kirgiskiej ASRR i 80 lat – Kirgiskiej SRR. Te wydarzenia i postaci odegrały ogromną rolę w kształtowaniu kirgiskiej państwowości i zajmują szczególne miejsce w historycznym i kulturowym dziedzictwie narodu Kirgistanu. Zgodnie z dekretem rząd Republiki Kirgiskiej opracował i realizuje kompleks działań związanych z Rokiem Historii i Kultury, koordynowanych przez jeden komitet organizacyjny, przygotowujący i przeprowadzający imprezy.
Wśród prac wykonanych w 2016 r. szczególnego znaczenia nabrały wydarzenia związane ze stuleciem powstania 1916 r. Należy tu podkreślić, że te wydarzenia sprzed stu lat miały ogromne znaczenie historyczne nie tylko dla narodów Azji Centralnej, lecz także całego regionu, z Kaukazem i Rosją włącznie.
Zapoczątkowana 4 lipca 1916 r. w Chodżencie (Tadżykistan) fala powstania przetoczyła się po całej Azji Środkowej: współczesnych terytoriach Uzbekistanu, Kazachstanu, Kirgistanu, Turkmenistanu i Tadżykistanu. Jednakże na północy Kirgistanu (powiat piszpecki i przewalski obwodu siedmiorzeckiego) powstanie nabrało najostrzejszego charaktery, stając się najprawdziwszą wojną przeciwko wysłanej z ekspedycją karną armii samodzierżawia. Tragedia zabrała tysiące istnień ludzkich (ponad 110 tys. osób) i zmusiła Kirgizów (ponad 35 gospodarstw, czyli 160 tys. osób) do ucieczki (Ürkün, czyli exodus) do chińskiego Sinciangu.
Władze dzisiejszego maleńkiego Kirgistanu wykonały zdecydowany krok w tej sprawie, otwierając w dużym stopniu „zakazaną stronicę” historii wzajemnych stosunków dwóch narodów początku XX wieku: Rosjan i Kirgizów. Uaktywnili się liczni historycy, badacze nauk społecznych zaczęli na nowo zajmować się problemem, utworzono komitety organizacyjne, komisje społeczne i grupy robocze ds. organizacji i przeprowadzenia badań. Zatwierdzono plan pracy Komisji ds. Historii i Kultury, a także towarzystwo „Muras” przy prezydencie Republiki Kirgiskiej.
W ramach tych wydarzeń przeprowadzono szereg konferencji naukowo-praktycznych: w Batkenie, z udziałem historyków z sąsiedniego Chodżentu (kwiecień 2016 r.); w Oszu i Dżalalabadzie (maj); w szkołach wyższych Biszkeku (maj-czerwiec); nad Issyk-kulem (lipiec) itd., gdzie dyskutowano o różnych aspektach powstania 1916 r. (materiały zostały opublikowane). Podczas tych wydarzeń poruszano ogólne środkowoazjatyckie aspekty powstanie, udział w powstaniu wielonarodowej ludności Turkiestanu, lecz najważniejszymi kwestiami były fakty wynikające z materiałów dotyczących Kirgistanu.
Od stycznia do sierpnia 2016 r. ukazał się szereg książek i monografii, artykuły o charakterze historycznym, publicystycznym i literackim, dramaty i wspomnienia (autorzy: Tyncztykbek Czorotegin, Kyjaz Mołdokasymow, Taszmanbet Kenensarijew, Toktobek Omurbekow, Szajyrkul Batyrbajewa, Turdubek Szejszekanow, Ernis Awazow, Marat Imankułow, Bajbołot Abytow, Mistegül Machmutbekowa, Gülzada Abdalijewa, Azimbek Beknazarow, Baktybek Maksutow i inni). Zorganizowano wyjazdy do archiwów Sankt-Petersburga (Taszmanbet Kenensarijew) i Ałmaty (Kyjaz Mołdokasymow) w celu poszukiwania dokumentów związanych z powstaniem. Otwarto elektroniczne projekty tematyczne na temat powstania 1916 r. na portalach Azattyk, AKIpress itd. Jednym słowem, wykonano ogrom pracy w zakresie badań nad wielkim powstaniem. W październiku przeprowadzono konferencję podsumowującą na temat powstania 1916 r., na której ogłoszono ostateczne wnioski naukowe w kwestiach najważniejszych problemów.
Należy podkreślić, że wydarzenie wywołało żywe zainteresowanie ze strony Turcji. Dzięki staraniom kirgiskiej diaspory i tureckich władz w Turcji zorganizowano także kilka konferencji, wydano kilka książek, a tureccy naukowcy przeprowadzili jedną międzynarodową konferencję nad Issyk-kulem (czerwiec). Dużą aktywność przejawiał także Kazachstan. Akademia Turkologii w Astanie w czerwcu zorganizowała międzynarodową konferencję dotyczącą powstania 1916 r., w której wzięli udział naukowcy z Kazachstanu, Uzbekistanu, Kirgistanu, Tadżykistanu, Tatarstanu, Turcji, Rosji itd. Główną cechą wyróżniającą tę konferencję było przedstawienie dużej ilości materiałów dotyczących powstania zarówno z Kazachstanu, Uzbekistanu, Tadżykistanu jak i Kirgistanu. Odbyła się jeszcze jedna konferencja w Ałmaty (wrzesień).
Jeśli chodzi o rosyjskich naukowców, jako że istota powstania dotyczy także narody rosyjskiego, pod wpływem oficjalnych władz są przeprowadzane różne fora naukowe i społeczno-polityczne. Fakt ten potwierdza organizacja międzynarodowej konferencji poświęconej powstaniu 1916 r., która odbyła się 18 września 2015 r. w Moskiewskim Uniwersytecie Państwowym oraz otwarcie przez Rosyjską Agencję Archiwów portalu internetowego poświęconego tym wydarzeniom. 8 sierpnia 2016 r. przewodniczący Dumy Państwowej Federacji Rosyjskiej Siergiej Naryszkin odbył specjalną wizytę roboczą w Kirgistanie i przeprowadził w Kirgisko-Rosyjskim Uniwersytecie Słowiańskim okrągły stół o tematyce powstania 1916 r. Rosjanie wydali kilka zbiorów materiałów dotyczących powstania, w tym pięciotomowe wydanie materiałów na podstawie redakcji Kirgisko-Rosyjskiego Uniwersytetu Słowiańskiego „Powstanie środkowoazjatyckie (turkiestańskie) 1916 r.” (Biszkek 2016.), zbiór materiałów „Powstanie 1916 r. w Turkiestanie: dokumentalne świadectwa powszechnej tragedii – zbiór dokumentów i materiałów” (Moskiewski Uniwersytet Państwowy im. M. W. Łomonosowa, Instytut Historii Powszechnej Rosyjskiej Akademii Nauk; tekst, przedmowa, słowo wstępne i komentarz T. W. Kotiukowa; wyd. Mardżani, Moskwa 2016, 468 stron).
Z drugiej strony, niestety, rosyjscy naukowcy prezentują także nieuzasadnioną jednostronność w przedstawianiu wydarzeń. Przede wszystkim trzeba stwierdzić, że nie ma tu żadnego niebezpieczeństwa w sferze nauk historycznych zarówno dla strony rosyjskiej, jak i kirgiskiej, jak zdarzało się pisać rosyjskim autorom (artykuł ekspert Czelabińskiego Regionalnego Centrum Informacyjno-Analitycznego Rosyjskiego Instytutu Badań Strategicznych A. S. Magnitowej pt. „W Kirgizji historia powstania środkowoazjatyckiego 1916 r. jest »przepisywana« pod antyrosyjski klucz” (http://riss.ru/analitycs/30028/) lub Siergieja Aksjonowa „W Biszkeku będą obchodzić stulecie powstania przeciwko Rosji” http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1469338560 (08:36 24.07.2016). W związku z tym patrz artykuł T. Kenensarijewa „W związku z pewną publikacją rosyjskiej ekspert…” (http://rus.azattyk.org/a/27895521.html, 02.08.2016).
Dokonując przeglądu badań historycznych nad wydarzeniami 1916 r. należy zaznaczyć pewne ważne kwestie dotyczące kirgiskiej historiografii.
Kwestia nazewnictwa
Wiele środków masowego przekazu w Kirgistanie, a nawet organizacji społecznych, określa wydarzenia 1916 r. jako „Ürkün”. Bezsprzecznie Ürkün jest także ważnym i złożonym tematem. Pisze się o nim i mówi już od lat 20. Lecz może właśnie teraz jest czas, by się zastanowić: czy termin „Ürkün” nie nadaje tym wydarzeniom odcienia beznadziejności, nieszczęścia i straty? A przecież te wydarzenia należy pojmować nie tylko w takim aspekcie.
Lipcowe i wrześniowe wydarzenia 1916 r. zajmują szczególne miejsce w naszej historii. Jakie męstwo musiało mieszkać w sercach Kirgizów, że zdołali wystąpić przeciw uzbrojonej po zęby rosyjskiej armii, mając do dyspozycji jedynie kije, pałki i trochę myśliwskich strzelb?!
Wielu naukowców i działaczy społecznych nieustannie nawołuje do rozpatrywania wydarzeń 1916 r. w dwóch aspektach. Pierwszy to powstanie narodowe. Drugi – przymusowe wycofywanie się po klęsce, innymi słowy Ürkün. To pierwsze uosabia bohaterskie powstanie w walce o wolność, drugie – nieszczęście i ból związany ze stratą.
To dziwne, że termin „Ürkün” jest używany częściej, niż „wielkie powstanie” lub „ruch narodowowyzwoleńczy”. Jednakże sformułowanie „ruch narodowowyzwoleńczy”, symbolizujące bohaterstwo i patriotyzm, jest bardziej do przyjęcia, niż „Ürkün” – symbol nieszczęścia i straty.
(cdn)