Historia herbaty w Kazachstanie – część III

Zapraszam do lektury trzeciej i ostatniej części artykułu o tym, jak picie herbaty przyjęło się u Kazachów i jakich sprzętów do tego używali.

Kazachowie i herbata – badanie historyczno-etnograficzne (część II)

Rachym Beknazarow
(kandydat nauk historycznych, pracownik Instytutu Historii i Etnologii im. Szokana Uälichanowa w Ałmaty)

(część I)

(część II)

(oryginał)

W herbacianej ceremonii Kazachów wykorzystywano następujące naczynia i przedmioty: duży czajnik (шаугим) lub samowar (самаурын), czajnik do parzenia herbaty (аккуман), czarki różnej wielkości (кесе), futerały na czarki (кесекап, шыныкап, аяккап), filiżanki (кулакты шынаяк), spodki, łyżeczki do herbaty (шай касык), cukiernice (кант салгыш), worek na herbatę (шай дорба, шай калта), szczypczyki do cukru w grudkach (кант шаккыш, тистеуик), tłuczek do cukru (кант токпак), siteczka (шай сузги), mleczniki (сут куйгыш), tacę, podstawki na węgle (шок салгыш), dastarchan, rękawice (туткыш), filcowe podkładki (шай кииз), podkładki pod czajniki i wiele innych.

Większość z tych przedmiotów Kazachowie kupowali na bazarach i jarmarkach, zwłaszcza kumgany, samowary i czarki. Rosyjskie samowary były w większości produkowane w Tule z miedzianej blachy, a ich objętość wynosiła od 5 do 10 l (Varfolomeev 1978)8. Można przypuszczać, że na południu Kazachstanu, zwłaszcza na pustyni Kyzył-kum zdobyły popularność także „samowary bucharskie, będące dużymi kumganami, tylko z kominem pośrodku i otworami umożliwiającymi dopływ powietrza w czasie spalania węgla w kominie” (Lykošyn 2005, 143).

Szczególną funkcję w ceremonii herbacianej Kazachów pełni obrus – dastarchan, którego rolę mógł odgrywać zwykły kawałek materiału lub filcu. Np. w kolekcji Fiodora Fielstrupa (tego od obrzędów weselnych – przyp. tłum.) ze zbiorów Rosyjskiego Muzeum Etnograficznego znajdują się „dwa nieduże filcowe szaj kijiz (podkładki – przyp. tłum.) rozścielane przy herbacie” (Popova 2006, 132), w dzienniku M. N. Gałkina jest wzmianka o obrusie „w postaci ręcznika” (Galkin 1868, 168), zaś A. Briskin opisuje sam dastarchan – „kawałki »baursaka« były rozsypane po kolorowym obrusie” (1929, 86). Zauważmy także, że wśród mongolskich Kazachów do tej pory funkcjonuje nazwa dastarchanu z materiału – „as żaułyk (ас жаулык)” (Katran 2002, 250). Stopniowo pojęcie dastarchanu jako świętego miejsca na uczcie trwale zajmuje miejsce w życiu codziennym Kazachów. Np. jeśli obrus był długi, to można było go skrócić, podwijając tam, gdzie siedział gość (тор), lecz w żadnym wypadku z drugiej strony, gdyż mogło to uchodzić za brak szacunku do zaproszonego. Za największą obrazę uchodziło zaś umyślne nadepnięcie na obrus lub przestąpienie przezeń9.

Niektóre przedmioty używane przy piciu herbaty były wytwarzane chałupniczo przez miejscowych rzemieślników (зергер, уста). Metalowe przedmioty, takie jak szczypczyki do cukru i podstawki pod węgle, wykonywali mistrzowie obróbki metalu, a tłuczki do cukru i futerały na czarki – specjaliści od obróbki drewna, skóry i kości. Ciekawy tłuczek do rozbijania cukru z kolekcji Fielstrupa, przechowywany w Rosyjskim Muzeum Etnograficznym, jest „wytoczony z drewna w kształcie niewielkiej buławy, cały udekorowany rzeźbionymi kościanymi nakładkami na podkładzie z zielonego i czerwonego aksamitu. Na główce tłuczka jest metalowy występ stanowiący jego część roboczą. Na taśmie przyczepionej do obuszka tłuczka jest przywiązane małe metalowe narzędzie w kształcie siekierki” (Popova 2006, 130-131). Takie same dwa tłuczki do cukru, inkrustowane kością, pod nazwą „koł tokpak” (кол токпак) wspomina w swojej pracy etnograf Edige Masanow (Masanov 1963, 107).

futerał na czarki
Szynykap z kory brzozowej. Mongolia, ajmak bajanolgijski, somon Ałtancogc. Mongolska ekspedycja kompleksowa, 2007. Fot. autora.

Kesekapy, szynykapy i ajakkapy pełniły w pierwszej kolejności funkcję futerału do zabezpieczania porcelanowych i fajansowych czarek podczas przejazdów w inne miejsce. Od połowy XIX w., zwłaszcza po podboju Azji Środkowej, produkcję czarek zmonopolizowały rosyjskie zakłady porcelanowo-fajansowe M. S. Kuzniecowa, które rozwinęły „masową produkcję »wschodniej zastawy stołowej«, w której ornamentyce i formach uwzględniano tradycje i gusta ludności Azji Środkowej i Kazachstanu” (Lykošyn 2005, 218). Oprócz tego środkowoazjatyccy kupcy przywozili na linię orenburską chińską porcelanę, która, jak zauważa P. I. Niebolsyn, miała „kiepskie wzornictwo, była jednak trwała, tania i dobrze przystosowana do domowego użytku u mahometan”; większość z niej sprzedawano wzdłuż szlaków karawan w stepie Kazachom i tylko nieznaczna część docierała na rosyjskie pograniczne jarmarki (1855, 327).

futerał na czarki
Szynykap z drewna. Mongolia, ajmak bajanolgijski, somon Ałtancogc. Mongolska ekspedycja kompleksowa, 2007 r. Fot. autora.

Futerały robiono w większości przypadków z jednego wydrążonego kawałka drewna, pleciono z prętów, obciągano drewniany szkielet wyprawioną skórą itd. Jako przykład można podać eksponaty z Rosyjskiego Muzeum Etnograficznego, mające postać kulistych naczyń z płaską pokrywką. Do ich wykonania wykorzystano kawałki drewnianych listew, wierzbowych witek, które następnie mocowano, przeplatając i wiążąc węzły z rzemieni z surowej skóry. Zewnętrzne ścianki futerałów i górne powierzchnie pokrywek bogato zdobiono tradycyjnymi kazachskimi ornamentami (Margulan 1994, 39). Unikatowe egzemplarze futerałów na czarki napotkaliśmy podczas badań terenowych w zachodniej Mongolii. Szynykapy, jak nazywają je mongolscy Kazachowie, stanowią zazwyczaj pusty walec z denkiem i pokrywką. Jako materiał wykorzystywano korę brzozy i wydrążone fragmenty pni drzew. Brzegi futerałów okuwano żelaznymi płytkami i metalowymi zamkami (materiały z badań terenowych 1). Ciekawe są także kesekapy wykonane z tłoczonej skóry. Jeden z takich eksponatów jest wystawiony w Aktobskim Obwodowym Muzeum Historyczno-Krajoznawczym. W nim stosik kilku czarek był przykrywany półkulistym elementem, który z kolei był sztywno mocowany na płaskiej podstawce za pomocą skórzanych rzemieni. Taki futerał można było z kolei przymocować do siodła konia podczas przekoczowywania w inne miejsce lub dalekiej wyprawy. Analogiczny kesekap jest przechowywany w Rosyjskim Muzeum Etnograficznym (Nomads 1989, 130). Kolejne dwa egzemplarze futerałów na naczynia – ajakkap – w formie drewnianych wiader wspomina w swojej pracy S. Biekieszow. Szczególnie wyróżnia się egzemplarz z Mangystauskiego Obwodowego Muzeum Historyczno-Krajoznawczego, bogato inkrustowany kościanymi płytkami (Bekešov 2001, 119).

kesekap
Kesekap ze skóry. Ze zbiorów Aktiubińskiego Obwodowego Muzeum Historyczno-Krajoznawczego. Fot. autora.

„Szaj dorba” lub „szaj kałta” (torby na herbatę – przyp. tłum.), podstawki pod czajniki i rękawice do chwytania były wykonywane przez same gospodynie ze specjalnie przygotowanych materiałów lub innych zużytych przedmiotów: tekemetów, syrmaków i tus kiizów. Np. egzemplarze „szaj kałta” z zachodniej Mongolii mają postać zwykłej prostokątnej torebki na pasku. Przednia strona torby jest ozdobiona wyhaftowanymi kazachskimi ornamentami. Do torby wkładano tabliczkę herbaty i niewielki młotek. Zwykle taka torba wisi koło paleniska wraz z naczyniami kuchennymi. Kawałki herbaty tabliczkowej czasem kruszono w drewnianym moździerzu (кели) lub specjalnie w tym celu przygotowywano małe, nie przekraczające 15 cm wysokości kamienne moździerze i również kamienne tłuczki (Beknazarov 2005, 31-33)10.

futerał na czarki
„Szaj kałta” i herbata tabliczkowa. Mongolia, ajmak bajanolgijski, somon Cengeł. Mongolska ekspedycja kompleksowa, 2007. Fot. autora.

Tradycyjnie herbatę podawano przed daniem głównym – mięsem (ет lub ас). Podczas rozmów przy herbacie goście mieli trochę odpocząć po długiej podróży, poza tym można było poczekać z podawaniem mięsa na spóźniających się gości. Fakt trwałego wrośnięcia herbaty w kulturę Kazachów potwierdzają liczne powiedzenia i przysłowia, np. takie jak „ет жемесек те шай ишкендей болдык” (choć nie poczęstowali nas mięsem, nasyciliśmy się herbatą), „шай ишип мес болдык” (piliśmy herbatę dopóty, dopóki nie byliśmy pełni jak skórzane worki na kumys)11, a także zagadki:

Бир шопке ат койыпты абагы деп,
Ушкан кус, жугергеннин тамагы деп.
Озине кумарланбас жан болмайды,
Калады тан аткан сон жабагы боп.

Pewną trawę nazwano „abagy”
Jako pokarm wszystkich latających ptaków i biegających zwierząt.
Każda dusza stara się w niej rozsmakować,
Choć rano staje się bezużyteczna jak stara wełna.

(herbata, niedopite resztki)

Podczas umyślnego zapraszania gościa do domu zwykle mówi się „Уйден шай ишиниз” (proszę napić się u nas herbaty), jeśli zaś spotyka się ludzi, których dawno chciało się zaprosić do siebie w ramach podziękowania za gościnę u nich, to zwykle, przepraszając, mówi się „Сизге бир шай бережакпыз” (proszę wybaczyć, powinniśmy dać wam herbatę). Jeśli w tej ostatniej sytuacji nie padły słowa przeprosin, to obrażona strona wyrażała swoje niezadowolenie w następujących słowach: „Бир кесе шайин кимады” (pożałował dla nas jednej czarki herbaty). Czasami, gdy goście bardzo się spieszyli, mogli poprzestać tylko na herbacie lub wypić herbatę z jakimś prostym smażonym daniem (женил шай). Do herbaty podawano zazwyczaj baursaki, śmietankę (каймак), suszone produkty mleczne (kurt, irimszik, sarysu). Taka ceremonia herbaciana była często opiewana w dastanach akynów. Np. w utworze Żokeja Szangytbajuły znalazła się opowieść o porannym piciu herbaty, której bohaterami są historyczni bohaterowie północnego wybrzeża Morza Aralskiego – sardar Ałmat Tobabergenuły i batyr Orkabaj:

Ордага Сардарменен бирге оралып,
Ертенп шайга отырад уйге кирип
Буркырап самаурынмемен шай келипти
Курметти ыкыласымен сай келипти
Устинде дастарханнын турли жемис
Аралас бауырсак пен май келипти.

Wrócili do ordy razem z Sardarem,
Weszli do jurty na poranną herbatę
Przynoszą herbatę we wrzącym samowarze
Z szacunkiem dla czcigodnego gościa
Na obrusie rozmaite owoce
Wraz z baursakami i masłem

(Šangytbajüly 2007, 48-49).

Świąteczne picie herbaty uzupełniały suszone owoce (орик-мейиз) i słodycze w postaci cukru (кант, шекер), nawatu (науат) i cukierków. Przy tym cukier miał przeważnie formę grudek, przywożono go z Południa w formie dużych (ат басындай – jak końska głowa) i „małych głów cukru” (Galkin 1868, 183) (zwanych przez Tatarów башлы шикар – cukier w główkach) (Hajrutdinova 1993, 114). Podczas picia herbaty grudkę cukru brano do ust (шекер тистеп шай ишу). Zwrócili na to uwagę zagraniczni badacze, np. Francuz Théophile Gautier na jarmarku w Niżnym Nowogrodzie w 1867 r., gdzie wspomina kazachskich handlarzy „w czarnych karakułowych czapkach, pijących herbatę z grudką cukru w ustach” (Gautier 1871, 21). Wraz z przejściem na półosiadły tryb życia w kazachskiej ceremonii herbacianej popularność zdobyło prażone proso – tary (тары), które dodawano bezpośrednio do herbaty, lub robiono zeń żarmę (жарма), tałkan (талкан – mąka z prażonego prosa) lub żent (жент – tałkan sprasowany ze słodyczami). Zakończenie picia herbaty w różnych regionach Kazachstanu odbywało się na różne sposoby: obracaniem czarki do góry dnem, przewracaniem dużej czary na bok, kładzeniem łyżeczki do herbaty na czarce itp. Pod koniec ktoś ze starszych gospodarzy obecnych za dastarchanem musiał udzielić błogosławieństwa – szaj bata (шай бата).

Tak więc począwszy od połowy XIX w. herbata w kazachskim społeczeństwie stopniowo umacniała swoją pozycję, zdobywając stałe miejsce w codziennym życiu, tradycyjnych obyczajach i obrzędach, zyskując otoczkę stałego ceremoniału. Technologia kazachskiej herbaty połączyła w sobie rosyjski i środkowoazjatycki sposób parzenia i gotowania herbacianych liści wraz z samowarem, czajnikiem na esencję i podawaniem gorącej herbaty ze słodyczami, a z kultury tybetańskiej i mongolskiej zapożyczono dodawanie mleka do herbaty. Ogółem picie herbaty harmonijnie stopiło się z całokształtem kultury Kazachów przy zachowaniu szczególnej domowej przytulności i niespiesznej, serdecznej rozmowy w wąskim rodzinnym gronie.

Przypisy

8 Ciekawe są np. wzmianki P. I. Niebolsina o samowarze wykonanym w Tule na specjalne zamówienie emira Buchary, mieszczącym 18 wiader wody. Ten prezent został po drodze skonfiskowany przez kokandzkich celników, co stało się potem jedną z głównych przyczyn wojny między emirem Buchary i chanem Kokandu (Nebol’sin 1855, 82).

9 Dlatego dziwny był dla nas widok, na który natrafiliśmy w 2001 r. na stypie w osadzie Szili (obwód kustanajski), gdy po herbacie pośrodku dużego dastarchanu rozścielono gazety, po których zaczął chodzić młody człowiek, polewając gościom ręce wodą przed daniem głównym (ет) (materiały z badań terenowych 2).

10 Podobne do aptecznych ceramicznych moździerzy i tłuczków wykorzystywanych do rozdrabniania ziół leczniczych.

11 Współczesne wyrażenie „шай – казактыӊ моторы” i wiele innych są teraz szeroko rozpowszechnione w Kazachstanie dzięki takim audycjom jak „Tamasza” („Тамаша”), „Bauyrżan show” („Бауыржан шоу”). Naszym zdaniem są one oparte na realiach kazachskiego bytu.

Objaśnienia

Kumgan (кумган) – metalowy, rzadziej gliniany dzban z wąską szyjką i długim dzióbkiem, używany często do mycia rąk.

Baursaki (бауырсақ) – kawałki drożdżowego ciasta smażone na głębokim tłuszczu.

Tekemet (текемет), syrmak (сырмақ), tus kiiz (тус кииз) – kazachskie wzorzyste dywany z filcu.

Kurt (құрт) – tradycyjny suszony produkt mleczny w formie twardych, słonych kuleczek.

Irimszik (iрiмшiк) – tradycyjny produkt z kwaśnego mleka przypominający twaróg.

Sarysu (сарысу) – gęsta, słodka masa wytwarzana z posłodzonej serwatki.

Dastan (дастан) – turkijski lub perski poemat heroiczny.

Nawat (нават) – skrystalizowany cukier z syropu winogronowego, popularny jako dodatek do herbaty.

Żarma (жарма) – napój, którego podstawą jest sfermentowana mąka z prażonego jęczmienia.

Źródła

Ažigali 2004 – Ажигали СЕ. Эпоха культурно-исторического перелома в казахской степи: середина XIX в. // Орталык музей енбектерк музей ici, тарих, этнология, фольклортану, антропология, деректану, нумизматика/ Гылыми ред. Н. Эл1мбай. Алматы, 2004. С. 67-71 (казах, яз.).

Argynbajev 1959 – Аргынбаев Х.А. Историко-культурные связи русского и казахского народов и их влияние на материальную культуру казахов во второй половине XIX – начале XX в. // Тр. Ин-та истории, археологии и этнографии (далее – ТИИАЭ) АН КазССР. Алма-Ата. 1959. Т. 6. С. 19-90.

Bannikov 1949 – Банников А.Г. Первые русские путешествия в Монголию и Северный Китай (Василий Тюменец, Иван Петлин, Федор Байков). М., 1949.

Barybin 2005 – Барыбин Е.В. Искусство чайной церемонии. Ростов н/Д., 2005.

Baâzitova 2007 – Баязитова Ф.С. Аш-су пэм хальщ традициялэре лексикасы. Казан, 2007.

Bekešov 2001 – Бекешов С. Казактыц дэстурл1 агаш ою енерг Тарих гылым канд. диссерт. Ал¬маты, 2001 (казах, яз.).

Beknazarov 2005 – Бекназаров Р.А. Казактыц дэстурл1 тас кашау OHepi / СЕ. Эж1галидыц жалпы редакциясымен. Алматы, 2005 (казах, яз.).

Bogučava 1953 – Богучава М.А. Достижения и перспективы научно-исследовательских работ в области биохимии чая // Тр. первой сессии Ученого совета Азербайджанской комплексной экспедиции по развитию культуры чая. Баку, 1953. С. 20-26.

Briskin 1929 – Брискин А. Степи казакские (очерки степного Казакстана). Кзыл-Орда, 1929.

Varfolomeev 1978 – Варфоломеев В.П. Тульский самовар. Тула, 1978.

Galkin 1868 – Галкин М.Н Этнографические и исторические материалы по Средней Азии и
Оренбургскому краю. СПб., 1868.

GAOO – Государственный архив Оренбургской области. Ф.6. Оп. 10. Д. 3487.

Gautier 1871 – Готъе Т. Лето в России // Неделя. 1871. No 32.

Gubanov 1993 – Губанов И.А. Лекарственные растения: справочник. М., 1993.

Žukowskaâ 1979 – Жуковская Н.Л. Пища кочевников Центральной Азии (к вопросу об экологи¬ческих основах формирования модели питания) // Сов. этнография. 1979. No 5. С. 64-75.

Zajcev 2003 – Зайцев С. Здоровое питание: Энциклопедия. Минск, 2003.

Zahar’in 1901 – Захарьин И.Н. (Якунин). Граф В.А. Перовский и его зимний поход в Хиву. СПб., 1901.

Ivanovskij 1895 – Ивановский А.О. Китай / Энциклопедический словарь Ф.А. Брокгауза и
И.А. Эфрона. Т. XXIX. С.-Петербург, 1895. С. 172-221.

Kasimanov 1977 – Касиманов С. Казактыц улттык тагамдары. Алматы, 1977 (казах, яз.).

Katran 2002 – Катран Д. Казактыц дэстурл1 ас-тагам мэдениет1 (тарихи-этнологиялык зерттеу). Алматы, 2002 (казах, яз.).

Kvarachelia i in. 1950 – Кварацхелиа Т.К., Акулова Т.А., Кантария Г.П., Менагаришвили А.Д. Чаеводство / Под ред. акад. Т.К. Кварацхелиа. М., 1950.

Kirpičnyj čaj 1895 – Кирпичный чай / Энциклопедический словарь Ф.А. Брокгауза и
И.А. Эфрона. Т. XXIX. С. 144-145.

Krasnov 1903 – Краснов А. Чай // Энциклопедический словарь Ф.А. Брокгауза и И.А. Эфрона. Т. XXXVIII. С.-Петербург, 1903. С. 482.

Külbajüly 1994 – Кулбайулы Ыбырай. Алтынды Орда конган жер (шеж1релер, толгаулар, арнауелендер) / кураст. Р. Сагызбайулы. Актебе, Арыс, 1994 (казах, яз.).

Levšyn 1996 – Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей / Под общ. ред. акад. М.К. Козыбаева. Алматы, 1996.

Lykošyn 2005 – Лыкошин Н.С. Хороший тон на Востоке / Вступ. ст. и коммент. В.А. Кореняко. М.,2005.

Margulan 1994 – Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т. 3. Альбом. Алма¬ты, 1994.

Masanov 1963 – Масапов Э.А. Заметки о резьбе по кости и камню у казахов (вторая половина XIX – начало XX века) // ТИИАЭ АН КазССР. Алма-Ата. 1963. Т. 18. С.
103-121.

Men’šikova i in. 2005 – Меньшикова З.А., Меньшикова И.Б., Попова В.Б. Энциклопедия лекар¬ственных растений. М., 2005.

Nebol’sin 1855 – Небольсин П.И. Очерки торговли России с Средней Азией // Записки ИРГО. Кн. X. / Под ред. Н.П. Арапетова. С.-Петербург, 1855.

Materiały terenowe autora 1 – Полевые материалы автора. Монгольская комплексная экспедиция. 2007 г. Руководи¬тель – СЕ. Ажигали.

Materiały terenowe autora 2 – Полевые материалы автора. Актюбинская этнографическая экспедиция. 2001 г.

Popova 2006 – Попова Л.Ф. Коллекционные сборы Ф.А. Фиельструпа в Западном Казахстане // Арало-Каспийский регион в истории и культуре Евразии: Матер, междунар. науч. конф. Ч. 1. Актобе, 2006. С. 129-135.

Rossiâ 1913 – Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Настольная и дорожная книга / Под ред. В.П. Семенова-Тян-Шанского. Т. 19. Туркестанский край. СПб.,
1913.

Sagnaeva, Kospanov 2001 – Сагнаева С.К., Коспанов А.А. Институт гостеприимства в казахском обществе (по материалам Западно-Казахстанской области) // Обычаи и обряды казахов в прошлом и настоящем: Сб. ст. Алматы, 2001. 428 с.

Tatary Povolžja… 1967 – Татары Среднего Поволжья и Приуралья. М., 1967.

Fuks 1991 – Фукс К.Ф. Казанские татары в статистическом и этнографическом отношениях. Казань, 1844; Краткая история города Казани. Казань, 1905. Репринтное воспроизведение с приложением предисловия Н.Ф. Катанова к изданию 1914 г. Казань, 1991.

Hajrutdinova 1993 – Хайрутдинова Т.Х. Названия пищи в татарском языке. Казань, 1993.

Haruzin 1889 – Харузин А. Киргизы Букеевской орды (антрополого-этнологический очерк). Вып. 1.М., 1889.

Šangytbajüly 2007 – Шангытбайулы Жокей. Дастандар / кураст. Ж. Асанов. Алматы, 2007 (казах, яз.).

Nomads 1989 – Nomads of Eurasia. Natural History Museum of Los Angeles County Academy of Sciences of the U.S.S.R. 1989.


Oznaczone , , , ,

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *