Po przerwie wracam do cyklu lekcji języka szorskiego. Dziś odmiana czasownika przez osoby w czasie teraźniejszym oraz podstawowe informacje o przymiotniku i przysłówku.
Przymiotnik
Przymiotnik to część mowy, która oznacza cechę przedmiotu i odpowiada na pytania: jaki? czyj? Pod względem budowy przymiotniki dzielą się na proste i złożone. Przymiotniki proste to takie, które nie mają przyrostków i mogą być równocześnie rzeczownikami:
таш – kamień; kamienny
ағаш — drzewo; drewniany
қара — czarny; czerń
тебир — żelazo; żelazny
қарышқы — ciemność; ciemny
Przymiotniki złożone powstają z rzeczowników lub czasowników:
ырыс – szczęście
ырыстығ – szczęśliwy
қар – śnieg
қарлығ – śnieżny
шыда- – wytrzymywać
шыдачы – wytrzymały
уқ- – słuchać
уғачы – posłuszny
Pod względem znaczenia wyróżnia się trzy typy przymiotników: jakościowe, relacyjne i dzierżawcze.
Przymiotniki jakościowe
- określające wielkość
улуғ – duży
кичиғ – mały
- określające wiek
оғлан, чаш – młody
карығ – stary
- określające wagę
ныӊнақ – lekki
аар – ciężki
- określające długość
қысқа – krótki
узун – długi
- określające kolor
ақ – biały
кӧк – niebieski; granatowy
чажыл – zielony
қызыл – czerwony
қара – czarny
сарығ – żółty
кӱрен – brązowy
қыр – szary
шара – pomarańczowy
- określające cechy wewnętrzne
керсе, сағыштығ – mądry
алығ – głupi
чақшы – dobry
чабал – zły
Przymiotniki relacyjne
- określające materiał
ағаш эм – drewniany dom
алтын чӱстӱк – złoty pierścień
- określające czas
қышқы иир – zimowy wieczór
часқы кӱн – wiosenny dzień
Przymiotniki dzierżawcze
Przymiotniki dzierżawcze określają cechy przedmiotu według jego przynależności do jakiegoś człowieka lub zwierzęcia i odpowiadają na pytania: czyj? czyja? czyje?
пӧрӱнийи паш – wilcza głowa
кижинийи қарақ – ludzkie oko
иченийи эм – matczyny dom
Koniugacja czasowników w czasie teraźniejszym
W koniugacji czasowników w czasie teraźniejszym występują następujące przyrostki osobowe:
| Osoba | Przyrostek osobowy |
| мен | -м |
| сен | -ӊ |
| ол | – |
| пис | -быс |
| силер | -зар |
| ылар | -лар |
пар- – iść
мен парчам – ja idę
сен парчаӊ – ty idziesz
ол парча – on/ona/ono idzie
пис парчабыс – my idziemy
силер парчазар – wy idziecie
ылар парчалар – oni/one idą
сарпан- – śpiewać
мен сарпанчам – ja śpiewam
сен сарпанчаӊ – ty śpiewasz
ол сарпанча – on/ona/ono śpiewa
пис сарпанчабыс – my śpiewamy
силер сарпанчазар – wy śpiewacie
ылар сарпанчалар – oni/one śpiewają
кел- – przychodzić
мен келчам – ja przychodzę
сен келчаӊ – ty przychodzisz
ол келча – on/ona/ono przychodzi
пис келчабыс – my przychodzimy
силер келчазар – wy przychodzicie
ылар келчалар – oni/one przychodzą
чооқта- – mówić
мен чооқтапчам – ja mówię
сен чооқтапчан – ty mówisz
ол чооқтапча – on/ona/ono mówi
пис чооқтапчабыс – my mówimy
силер чооқтапчазар – wy mówicie
ылар чооқтапчалар – oni/one mówią
қыыр- – czytać
мен қыырчам – ja czytam
сен қыырчаң – ty czytasz
ол қыырча – on/ona/ono czyta
пис қыырчабыс – my czytamy
силер қыырчазар – wy czytacie
ылар қыырчалар – oni/one czytają
иште- – pracować
мен иштепчам – ja pracuję
сен иштепчаң – ty pracujesz
ол иштепча – on/ona/ono pracuje
пис иштепчабыс – my pracujemy
силер иштепчазар – wy pracujecie
ылар иштепчалар – oni/one pracują
кӧр- – patrzeć
мен кӧрчам – ja patrzę
сен кӧрчаң – ty patrzysz
ол кӧрча – on/ona/ono patrzy
пис кӧрчабыс – my patrzymy
силер кӧрчазар – wy patrzycie
ылар кӧрчалар – oni/one patrzą
ойна- – grać
мен ойнапчам – ja gram
сен ойнапчаң – ty grasz
ол ойнапча – on/ona/ono gra
пис ойнапчабыс – my gramy
силер ойнапчазар – wy gracie
ылар ойнапчалар – oni grają
кӧӧлен- – kochać
мен кӧӧленчам – ja kocham
сен кӧӧленчаң – ty kochasz
ол кӧӧленча – on/ona/ono kocha
пис кӧӧленчабыс – my kochamy
силер кӧӧленчазар – wy kochacie
ылар кӧӧленчалар – oni kochają
Przysłówek
Do określania przedmiotów służą rzeczowniki, do określania cech przedmiotów – przymiotniki, do określania czynności – czasowniki. Czynności też mają cechy, np. парча қапчығай – idzie szybko, парча ам – idzie teraz, мағат чақшы эм – bardzo piękny dom. Przysłówek to część mowy, która oznacza cechy czynności lub cechy cech i odpowiada na pytania: jak? dokąd? kiedy? gdzie? dlaczego? po co? w jakim stopniu? Przysłówki są nieodmienne.
пере – tu (w stronę mówiącego)
эбире – wokół
кедере – w bok
кӧзинче – jawnie, na oczach
тӧбере – w dół
эртен – wcześnie
таӊда – jutro
айбын – późno
кече – wczoraj
кенетки – nagle
сыраӊай – w mig, od razu
тыӊ – bardzo
ээде – tak, w taki sposób
маттап – bardzo
ақтап – całkiem
қатнап – znowu, jeszcze raz
қоштаа – obok
Пис школға қапчығай парчабыс.
Szybko idziemy do szkoły.
Оол айбын эмге келген.
Chłopiec późno przyszedł do domu.
Мен кӧрчам, — мағат чақшы эм турча.
Patrzę – stoi bardzo ładny dom.
Ол қоштаа одурча.
Ona siedzi obok.
Słowa do zapamiętania
часқы – wiosna
чайғы – lato
кӱскӱ – jesień
қышқы – zima
комус – komus (instrument muzyczny)
қай – śpiew gardłowy
қайчы – recytator
ӱш – trzy
тӧрт – cztery
пеш – pięć
таӊ – świt
сӧс – słowo
тура – miasto
чылығ – ciepły
сооқ – zimny
қаш – brzeg
ийгеле – we dwoje
чыш – gęsty las
ааӊ – jego, ją
нанек – babcia ze strony matki
ӱӱче – babcia ze strony ojca
эдоқ – też, także
Ćwiczenia
1. Odmień czasowniki ал- , пер- , сана- i тур- przez osoby w czasie teraźniejszym. Ułóż zdania z tymi czasownikami. Ułóż zdania z przymiotnikami.
2. Przeczytaj i przetłumacz tekst
Мееӊ адым Надя. Мееӊ тӧлӱм Кирсанова. Маға он пеш чаш. Мен чатчам турада. Мен школда ӱргенчам. Мееӊ абам школда иштепча. Ол ӱргедегчи. Мееӊ ичем эдоқ школда иштепча. Ол секретарь. Мееӊ қыс қарындашқа он чаш. Ааӊ ады Таня. Мееӊ нанек аалда чатча. Мен чайғыда нанекте чатчам. Ол суғ қажында чатча.
3. Napisz kilka zdań o sobie.
Literatura
Podczas przygotowania lekcji została wykorzystana następująca literatura:
Э. Ф. Чиспияков «Учебник шорского языка», 1992 г.
М. П. Амзоров «Грамматика шорского языка», 1992 г.
М. П. Амзоров, И. В. Шенцова «Русско-шорский разговорник», 1992 г.
Н. Н. Курпешко-Таннагашева, Ф. Я. Апонькин «Шорско-русский и русско-шорский словарь», 1993 г.
Opracowała Lubow Czulżanowa. Przekład własny. Źródło: http://tili.tadarlar.ru/urok-5-uroki-ot-l-i-chulzhanovoi.html