Temat czasownika w formie przeczącej. Forma przecząca czasownika w czasie teraźniejszym. Szyk wyrazów w zdaniu prostym. Poimek.
Czasownik
Czasowniki oznaczają czynności i odpowiadają na pytania: co robić? co zrobić? Forma czasownika zależy od trybu, czasu, osoby i liczby. Wszystkie formy gramatyczne są tworzone na podstawie tematu czasownika. Temat czasownika podaje się z łącznikiem, który wskazuje na brak gramatycznego zakończenia formy:
пар- – iść, wychodzić
айт- – mówić
кел- – przychodzić
учуқ- – lecieć
чии- – jeść
оңна- – wiedzieć
Temat czasownika wyodrębnia się podczas tworzenia trybu rozkazującego:
пар – idź
айт – mów
кел – przyjdź
учуқ – leć
чии – jedz
оңна – dowiedz się
Temat czasownika w formie przeczącej tworzy się za pomocą przyrostka przeczącego:
• па/пе (po spółgłoskach bezdźwięcznych);
• ба/бе (po samogłoskach i spółgłoskach л i р);
• ма/ме (po spółgłoskach м, н, ӊ).
Przyrostki z głoską е dodaje się do czasowników z samogłoskami miękkimi, a przyrostki z głoską а – do czasowników z samogłoskami twardymi.
учуқ- – latać
учуқпа- –nie latać
чет- – osiągać
четпе- – nie osiągać
ал- – brać
алба- – nie brać
сана- – chcieć
санаба- – nie chcieć
ӱргӱн- – cieszyć się
ӱргӱнме- – nie cieszyć się
Forma przecząca czasu teraźniejszego czasownika na -ча jest tworzona przy pomocy przyrostka złożonego ‑паан/‑пеен, ‑баан/‑беен, ‑маан/‑меен i przyrostka czasu teraźniejszego -ча, po którym następuje przyrostek osobowy. Przy koniugacji czasowników w czasie teraźniejszym używa się następujących przyrostków osobowych:
| Osoba | Przyrostek osobowy |
| мен | -м |
| сен | -ӊ |
| ол | – |
| пис | -быс |
| силер | -зар |
| ылар | -лар |
пар- – iść
мен парбаанчам (пар-баан-ча–м) – ja nie idę
сен парбаанчаӊ (пар-баан-ча-ӊ) – ty nie idziesz
ол парбаанча (пар-баан-ча) – on/ona/ono nie idzie
пис парбаанчабыс (пар-баан-ча-быс) – my nie idziemy
силер парбаанчазар (пар-баан-ча-зар) – wy nie idziecie
ылар парбаанчалар (пар-баан-ча-лар) – oni nie idą
пер- – dawać
мен пербеенчам (пер-беен-ча–м) – ja nie daję
сен пербеенчаӊ (пер-беен-ча-ӊ) – ty nie dajesz
ол пербеенча (пер-беен-ча) – on/ona/ono nie daje
пис пербеенчабыс (пер-беен-ча-быс) – my nie dajemy
силер пербеенчазар (пер-беен-ча-зар) – wy nie dajecie
ылар пербеенчалар (пер-беен-ча-лар) – oni nie dają
иш- – pić
мен ишпеенчам (иш-пеен-ча–м) – ja nie piję
сен ишпеенчаӊ (иш-пеен-ча-ӊ) – ty nie pijesz
ол ишпеенча (иш-пеен-ча) – on/ona/ono nie pije
пис ишпеенчабыс (иш-пеен-ча-быс) – my nie pijemy
силер ишпеенчазар (иш-пеен-ча-зар) – wy nie pijecie
ылар ишпеенчалар (иш-пеен-ча-лар) – oni/one nie piją
ӱргӱн- – cieszyć się
мен ӱргӱнмеенчам (ӱргӱн-меен-ча–м) – ja się nie cieszę
сен ӱргӱнмеенчаӊ (ӱргӱн-меен-ча-ӊ) – ty się nie cieszysz
ол ӱргӱнмеенча (ӱргӱн-меен-ча) – on/ona/ono się nie cieszy
пис ӱргӱнмеенчабыс (ӱргӱн-меен-ча-быс) – my się nie cieszymy
силер ӱргӱнмеенчазар (ӱргӱн-меен-ча-зар) – wy się nie cieszycie
ылар ӱргӱнмеенчалар (ӱргӱн-меен-ча-лар) – oni się nie cieszą
Szyk wyrazów w zdaniu prostym
W prostym zdaniu oznajmującym podmiot stoi na pierwszym miejscu, a orzeczenie na ostatnim. Czasami przed podmiotem może się znaleźć okolicznik.
Ол эртенде школға парча.
On idzie rano do szkoły.
Иирде ол тынанча.
On odpoczywa wieczorem.
Zdania pytające można budować z zaimkami pytającymi lub bez nich.
Силер қайаға парчазар?
Dokąd idziecie?
Силер эмнеринге парчазар?
Idziecie do domu?
Poimek
Poimek to wyraz pomocniczy, który stoi po rzeczowniku, przymiotniku lub zaimku. Poimki są odpowiednikami polskich przyimków i rządzą przypadkami.
саара, сартын – w kierunku, w stronę, do
тебе – w kierunku, w stronę, aż do
наара – do, w tą stronę, o
ӱчӱн – dla, na rzecz, z powodu, z przyczyny
сайа, сайтын – każdy
тӧӧнче – do
Ол чыш саара парча.
On idzie w stronę lasu.
Паллар чулат саара парчалар.
Dzieci idą w stronę rzeki.
По кижи маға тебе кӧрча.
Ten człowiek patrzy w moją stronę.
Сен менеӊ ӱчӱн келдиӊ.
Przyszłaś z mojego powodu.
Мен по керектеӊ ӱчӱн келдим.
Przyszłam z powodu tej sprawy.
Мен чылныӊ сайа пайрамға чӧргем.
Co roku chodziłam na święto.
Поға тӧӧнче ноо иштедиӊ?
Co robiłeś do tej pory?
Эмге тӧӧнче парчам.
Idę do domu.
Алығ чилеп ақтапчазыӊ.
Krzyczysz jak głupi.
Słowa do zapamiętania
чер – ziemia
тегри – niebo
иштинде – wewnątrz
ӱстӱнде – na górze
тӧзинде – u podstawy
алында – przed
алтында – pod, na dole
эртен – rano
эрте – wcześnie; poranny
иир – wieczór
тӱн – noc
кижи – człowiek
пес – psiząb (roślina)
ӧлен – trawa
чақкийек – kwiat
пӱр – liść
ойун – gra
ойна- – grać
кес- – ciąć, rąbać
нан- – wracać
Relacja rodzinna
туған – krewny; rodzony; rodzina (ogół krewnych)
пала – dziecko
паллар – dzieci
оол – syn
қыс – córka
эр қарындаш – brat
қыс қарындаш – siostra
ача – starszy brat; stryj
пече – starsza siostra
туӊма – młodszy brat; młodsza siostra; siostrzeniec; siostrzenica
эр – mąż
эпчи, эмдеги кижизи – żona
қасты – teść
қазне – teściowa
кели – synowa
кӱзе – zięć
негечи – bratowa (żona starszego brata)
қуда – swat (ojciec zięcia lub synowej)
қудағай – swatowa (matka zięcia lub synowej)
тайдақ – dziadek ze strony matki
нанек – babcia ze strony matki
аққа, улда – dziadek ze strony ojca
ӱӱче – babcia ze strony ojca
тайы – wuj (brat matki)
ағалы – ciotka (starsza siostra matki)
Ćwiczenia
1. Odmień przez osoby czasowniki айт-, оӊна-, кел-, иште- w formie twierdzącej i przeczącej czasu teraźniejszego i ułóż z nimi zdania.
2. Naucz się szorskich zagadek
Тепсем — тебир, одурзам — оймағаш. (эзер)
Kopnę – żelazo, usiądę – dołek. (siodło)
Парақ шаштығ қызычақ эм иштинде чӱгӱр чӧрча. (сыйбаш)
Po domu biega kudłata dziewczyna. (miotła)
Суға кирзе — муӊ полча, суғдаӊ шықса — пир полча. (ат қузуруғы)
Wejdzie do wody – będzie tysiąc, wyjdzie z wody – będzie jeden. (koński ogon)
Literatura
Podczas przygotowania lekcji została wykorzystana następująca literatura:
Э. Ф. Чиспияков «Учебник шорского языка», 1992 г.
М. П. Амзоров «Грамматика шорского языка», 1992 г.
М. П. Амзоров, И. В. Шенцова «Русско-шорский разговорник», 1992 г.
Н. Н. Курпешко-Таннагашева, Ф. Я. Апонькин «Шорско-русский и русско-шорский словарь», 1993 г.
Opracowała Lubow Czulżanowa. Przekład własny. Źródło: http://tili.tadarlar.ru/urok-6-uroki-ot-l-i-chulzhanovoi.html