Wielkanoc tuż-tuż. W związku z tym dzisiejszym tematem akcji „W 80 blogów dookoła świata” jest jajko: w języku, kulturze, kuchni itp. Na moim drugim blogu Kirgiski.pl przedstawiłam dziś kirgiskie słownictwo związane z jajkiem, tu zaś zajmę się motywem jajka w kulturze narodów turkijskich. Jest to oczywiście bardzo bogaty temat, który nie sposób ująć krótko i zwięźle, więc ograniczę się do kilku przykładów.

W wielu, jeśli nie we wszystkich kulturach świata jajko oznacza początek, płodność, odrodzenie, nowe życie itp. Mity kosmogoniczne różnych narodów opowiadają często o tym, że początkiem świata było jajo. We wspomnianym już wpisie na blogu Kirgiski.pl pisałam o dwóch słowach oznaczających jajko w języku kirgiskim: жумуртка i тукум. Pierwsze z nich to dosłowne, używane na co dzień określenie jajka, drugie zaś ma szersze znaczenie: rozmnażanie, dziedzictwo, potomstwo… Słowo to, z podobnymi znaczeniami, istnieje także m. in. w dialekcie telengickim języka ałtajskiego.

W języku kirgiskim słowo тукум jest obecne w wezwaniu „Жерге тукум салбаган асмандагы умай-а!” – „O niebiański ptaku Umaj, który jaj na ziemi nie niesiesz!”. Cóż to był za ptak, który gnieździł się w powietrzu i nie siadał na ziemi? W tradycyjnych wierzeniach narodów turkijskich (zwłaszcza tych południowosyberyjskich, z których wywodzą się i Kirgizi) Umaj to imię bogini-matki. W turkijskim panteonie była druga po Tengri – najwyższym bogu utożsamianym z niebem. Nazywano ją często Umaj-ene (u Kirgizów), Maj-ene (u Teleutów), Ubaj-ene (u Kumandyńczyków) czy też Ymaj-idże (u Chakasów), czyli Matką Umaj – i uznawano za szczególną opiekunkę matek i dzieci. Według turkijskiego mitu kosmogonicznego przed stworzeniem świata istniał tylko wielki ocean, po którym pływała Umaj w postaci łabędzia (według innych wersji – kaczki). Pewnego razu zanurkowała aż do samego dna, skąd przyniosła na powierzchnię skrawek ziemi, z którego powstały wszystkie lądy. Następnie zniosła jajo, z którego wykluły się wszystkie żywe istoty, w tym ludzie. Z ptakiem – łabędziem lub żurawiem – była kojarzona również jakucka odpowiedniczka Umaj, bogini Ajyysyt („Tworząca”). Rosyjski turkolog Saul Abramzon (Саул Абрамзон) dopatrzył się też podobieństwa z perskimi legendami o ptaku Huma.

Jajko symbolizuje także cykl życiowy człowieka. W kirgiskiej tradycji istnieje ciekawy obrzęd inicjacji małych dzieci, które uczą się chodzić. Jest to тушоо кесүү – obrzęd przecięcia pęt, który ma ułatwiać dzieciom naukę chodzenia i wkroczenie w nowy etap życia. W powszechnie znanej wersji dziecku obwiązuje się nogi dwoma przeplatającymi się nićmi – czarną i białą – które symbolizują dobre i złe koleje losu. Obecne na uroczystości starsze dzieci ścigają się do miejsca, w którym stoi najmłodsze. Kto dobiegnie pierwszy, ten przecina nici i uwalnia nogi malucha. Co to ma wspólnego z jajkiem? Otóż dawniej do nici przywiązywano również jajko, które po przecięciu tychże należało stłuc i wyrzucić. Obydwie czynności miały sprawić, że dziecko szybciej nauczy się chodzić.

Wśród ludów turkijskich południowej Syberii jajko było związane ze śmiercią równie silnie, jak z życiem. Według chakaskiego sennika jajko oznaczało śmierć. Również Chakasi podczas pogrzebu wkładali do grobu dwa jajka, umieszczając je w pobliżu uszu zmarłego. Z kolei jedna z ałtajskich zagadek o człowieku utożsamia jajko z późną starością.

A oto określenia jajka w niektórych językach turkijskich. Większość z wymienionych wywodzi się od tego samego rdzenia, choć w przypadku jakuckiego i czuwaskiego jest on znacznie zmieniony przez fonetykę danego języka. Wyjątkiem jest ujgurskie i uzbeckie tuxum – tu dosłownym określeniem jajka stało się to, co w wielu innych językach rozszerza swoje znaczenia na ród i potomstwo. Z tłumu wyróżnia się też karaczajsko-bałkarskie гаккы i karakałpackie ma’yek.

Ałtajski: jумуртка

Azerski: yumurta

Baszkirski: йомортҡа

Chakaski: нымырха

Chaladż: yumurqa

Czuwaski: çăмарта

Dołgański: һымыыт

Gagauski: yımırta

Jakucki: сымыыт

Karaczajsko-bałkarski: гаккы

Karakałpacki: ma’yek

Kaszkajski: numurta, yumurta

Kazachski: жұмыртқа

Kirgiski: жумуртка

Krymskotatarski: yımırta, cımırta

Kumycki: йымырткъа

Nogajski: юмыртка

Sałarski: yumut, yumutta

Szorski: ныбыртқа

Tatarski: йомырка

Turecki: yumurta

Turkmeński: ýumurtga

Tuwiński: чуурга

Ujgurski: tuxum

Uzbecki: tuxum, yumurtqa

Zapraszam do lektury wpisów innych uczestników dzisiejszej akcji – linki do nich znajdziecie poniżej. Jeśli sami chcielibyście dołączyć do grupy blogów kulturowych i językowych, piszcie na blogi.jezykowe1@gmail.com.

Chiny

Biały Mały Tajfun: Herbaciane jajka

Finlandia

Suomika: Ale jaja! … czyli dlaczego trzeba być ostrożnym ze słówkiem ‘muna’?

Finolubna: Fińskie jajo

Francja

Blog o Francji, Francuzach i języku francuski: Co było pierwsze: jajko czy kura?

Gruzja

Gruzja okiem nieobiektywnym: Chaczapuri adżaruli

Hiszpania

Hiszpański na luzie: Jajko w języku hiszpańskim. Potrawy i idiomy z jajkiem w roli głównej

Kirgistan

O języku kirgiskim po polsku: Jajko po kirgisku

Rosja

Blog o tłumaczeniach i języku rosyjskim: Co ma jajko do języka?

Turcja

Turcja okiem nieobiektywnym: Seans filmowy: “Yumurta”

USA

Specyfika Języka: BUT EGGS, czyli jak nie tłumaczyć wyrażeń z jajem

Wielka Brytania

Angielska Herbata: Jajka, wszędzie jajka!

Język angielski dla każdego: All you always wanted to know about…eggs

English with Ann: Idiomy z jajem

Language Bay: Perfect eggs

Włochy

Studia, parla, ama: W 80 jajek dookoła świata

Źródła:
Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири: Человек. Общество / Львова Э. Л., Октябрьская И. В., Сагалаев А. М., Усманова М. С.- Новосибирск: Наука. Сиб. Отд-ние, 1989.- 243.
http://www.kazpravda.kz/articles/view/taina-tain-tainstvennosti-ne-teryaet/

---