Gustaw Zieliński jest znany przede wszystkim jako autor poematu „Kirgiz”, lecz nie jest to jego jedyny utwór o tematyce kazachskiej. Dziś przedstawiam artykuł gościnny Bożeny Ciesielskiej poświęcony poematowi „Stepy”.
Gustaw Zieliński Stepy
Bożena Ciesielska
Gustaw Zieliński był autorem kilku poematów. Najbardziej znanym utworem była powieść poetycka Kirgiz. G. Zieliński napisał także na zesłaniu podczas pobytu w Tobolsku poemat Samobójca (1835 r.). Następnie po zesłaniu do Iszymu, w którym spędził najwięcej czasu, powstaje pierwsza część poematu opisowego Stepy (1842 r.). Ważną postacią podczas pobytu w Iszymie był Adolf Januszkiewicz. Za jego głównie pośrednictwem zapoznawał się Zieliński z najnowszymi wydarzeniami literackimi Europy (Januszkiewicz bowiem otrzymywał książki od rodziny z kraju) nie rezygnując z uczestnictwa w ruchomej biblioteczce zesłańców prowadzonej przez Pietraszkiewicza. Czyta dużo; nie przesadził Henryk Galle pisząc, iż „rzadko który z poetów romantycznych posiadał tak rozległą wiedzę”[1]– pisał J. Odrowąż-Pieniążek.
Całość poematu Stepy została wydana w Poznaniu w 1856 r. Składa się on z następujących części: Step, Góry, Bajga, Śpiew. Każda z nich może być odrębną całością. Pierwsza część powstała w Iszymie, a pozostałe trzy po powrocie z zesłania. Warto zaznaczyć, że Pieśni te to tłumaczone na język poezji listy, jakie przysyłał mu Adolf Januszkiewicz ze stepów kirgiskich; nikt dotąd nie wpadł na pomysł porównania owych listów (drukowanych w r. 1861 i 1875) z poematem, co wyjaśnić mogło do końca genezę trzech ostatnich części Stepów, zaliczanych przez historyków literatury i krytyków do syberyjskich prac Zielińskiego[2].
W Stepie osoba opowiadająca zwraca się do odbiorcy z pytaniem: Czyś widział stepy?. Następnie opisuje krajobrazy, które widzi zimą i wiosną, stosując całe bogactwo środków stylistycznych. Jednymi z najważniejszych są epitety: gęsta pomroka, dzień wiosnowy, oddech majowy, dworskich ukłonów, z dzikim okrzykiem, burzące plemię, bujną ziemię, jurtą gościnną. Epitety podkreślają plastyczność obrazu i służą ozdobności poetyckiej wypowiedzi, ale i podkreślają zabarwienie uczuciowe. W całym poemacie Stepy można doszukać się różnych rodzajów epitetów (dynamicznych, zdobiących, podmiotowych czy przenośnych).
Poetycki sposób obrazowania pokazują porównania: Irys ozdobny modnym turbanem / Pogląda z góry, jakby był chanem, Zalotna róża w więzielu pęta / Jakby w zazdrosny harem zaklęta, Twa grzywa furczy jakby na wietrze / Rozwiana wstęga, Pędzę… spod kopyt końskich wzniesiony / Pył, niby błędnej ogon komety. Porównania służą pokazaniu podobieństwa.
Zastosowane w II części poematu metafory są nie tylko sugestywne, ale i działają na wyobraźnię odbiorcy: A z tych dopiero mglistych czarnych godzin / Miał zejść dzień wielki – wszechświata urodzin, Na bliskiej skały niedostępnym wierzchu / Orzeł – chan stepów powietrznych – nocował, W gór przerwach – step się porankiem uśmiéchał,/ Słońce nań wszystkie rzuciło diamenty, Tam człowiek – obraz nędzy i spodlenia!.
Bohaterem części III Bajga jest sułtan Kodar. To człowiek znany z przygód, męstwa i rozumu. Wśród społeczności, w której mieszka, budzi podziw i szacunek. Od dziecka był przyzwyczajony do trudów życia. Pewnego razu pokonał w walce tygrysa. Nazwano go pogromcą tygrysa. Gdy był mężczyzną w sile wieku, został sułtanem kilku plemion. Bajga jest historią sułtana Kodara.
Część IV Śpiew stanowi zakończenie poematu. Śpiewak opowiada historie z życia Kirgizów. Gra na gęślach, sławi bohaterskie czyny, ale przypomina też fakty z przeszłości. Kirgizi trudnili się barantami (były to nocne kradzieże tabunów koni), które doprowadziły ludzi do nędzy i żebractwa. Matki sprzedawały swoje dzieci… (Matka za strawę sprzedaje swe dzieci). Pieśniarz składa hołd Kodarowi, mówiąc: Gdzie mąż tak prawy, lud tak dzielnej ręki, / Tam jeszcze śpiewak nie traci nadziei, / Że może kiedyś, w dalszych lat kolei / Piękniejsze z gęśli wysnuje piosenki.
Czy można nazwać G. Zielińskiego mistrzem poetyckiego opisu? Można go tak nazwać, mimo że przyjaciel A. Januszkiewicz zarzucał w jednym z listów, że autor utworu nie znał stepu. Poemat opisowy Stepy został napisany wierszem dziesięciozgłoskowym. Utwór ma walory poznawcze, plastyczne i artystyczne. Dostarcza odbiorcy wielu wrażeń i przybliża egzotyczny dla Europejczyka świat dawno temu żyjącego ludu kirgiskiego.
Przetykane refleksjami opisy stepów odznaczają się barwnością i plastyką; tu dochodzi do głosu niezawodna strona talentu Zielińskiego. Jako ciekawostkę warto dodać, że cenił je podobno wysoko za wierność obrazu stepów słynny uczony niemiecki Aleksander Humboldt, który poznał poemat w niemieckim tłumaczeniu[3]– podkreśla J. Odrowąż-Pieniążek.
Przypisy
[1] Gustaw Zieliński. Kirgiz i inne poezje, Opracował i wstępem poprzedził J. Odrowąż-Pieniążek, Warszawa 1956, s. 17.
[2] Tamże, s. 26-27.
[3] Tamże, s. 25.