W Unii Azjatyckiej ponownie temat ptasi. Z tej okazji przedstawiam ptaka, który w zależności od wariantu miał dwie, trzy, a nawet osiem głów – orła Ӧksӧkü (Өксөкү) z mitologii jakuckiej i dołgańskiej.

Według przekazów orzeł (jak. хотой) Ӧksӧkü siedział na dziewiątym konarze kosmicznego drzewa. W eposach bohaterskich (ołoncho) bohaterowie mogli się w niego wcielać. W ołoncho „Niurgun Bootur Popędliwy” („Дьулуруйар Ньургун Боотур”) w postaci orła Ӧksӧkü pojawia się niebiańska szamanka Umsuur, siostra tytułowego bohatera. Na jego wezwanie przylatuje z nieba, by pomóc bratu w walce z abaasy Timirem, wojownikiem z dolnego świata, nad brzegiem Ognistego Morza. Jej pomoc polega na tym, że zrzuca Niurgunowi na wzmocnienie boski nektar ilge w formie kaczego jajka (ciekawe, dlaczego nie orlego). Niurgun połyka go w locie, lecz jego przeciwnik również korzysta z pomocy swojej siostry (ta podrzuciła Timirowi do połknięcia skrzep krwi). Potem obaj adwersarze usiłują strącić się nawzajem w płomienie. Gdy wydaje się, że Niurgun już tam wpadnie, Umsuur łapie go w swój bęben szamański. Uratowany Niurgun strąca w ognistą przepaść Timira. Siostra abaasy usiłuje go uratować w ten sam sposób, lecz Umsuur natychmiast dziurawi jej bęben, Timir wypada przez dziurę i ginie.

Ӧksӧkü występuje też w jednej z wersji ołoncho „Bert-Chara” („Бэрт-Хара”), gdzie pośredniczy w zaręczynach tytułowego bohatera z przeznaczoną mu niebiańską panną Kyys Niurgustaj. Co ciekawe, to głównie ona dąży do zdobycia Bert-Chary. On zaś na tym etapie chce być niezależny i wcale nie ma ochoty się żenić – wyrzuca przyniesioną przez orła zaręczynową bransoletę. Tu widać dwie charakterystyczne cechy jakuckich eposów – waleczną kobietę, równie silną i wojowniczą jak główny bohater oraz to, że ożenek bohatera często nie wynikał z miłości, lecz z przeznaczenia (któremu ten na początku chciał się oprzeć), miłość zaś mogła ewentualnie przyjść później.

Wróćmy jednak do Ӧksӧkü. W wersji z trzema głowami symbolizował on także czas: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość:

Ӧksӧkü – ptak podniebny,
Trzygłowy święty ptak,
Zesłał na Ziemię ołoncho,
Z nieskończonego wysokiego Nieba,
I trzy oblicza zwrócił
Do nas – żyjących w ślad za przeszłością.
Pierwsze oblicze – to nasza przeszłość.
A drugie – czasy obecne,
Trzeci – przyszłość, która nadchodzi,
Wszystkie trzy łączą się w locie.

Jest to fragment ołoncho, którego tytułu nie znam – cytuję je we własnym przekładzie za Gogolewem, który z kolei podaje tylko, że fragment ten został przetłumaczony z jakuckiego na rosyjski przez Gawriiła Ksenofontowa.

W innym ołoncho, którego fragment przytaczam za Szynkiewiczem, Ӧksӧkü posłużył jako metafora w opisie miejsca, w którym świat górny, środkowy i dolny stykają się ze sobą: „Bohater dojechał do skrzyżowania trzech dróg: do świata górnego wynosiła wyginająca się przełęcz przypominająca kształtem szyję ptaka Ӧksӧkü; do świata dolnego spuszczała się droga na podobieństwo krtani byka, do środkowego świata zaś prowadziła droga jakby wysłana włosiem ogona i grzywy konia popielatej maści”.

Do orła Ӧksӧkü nawiązał jakucki pisarz Aleksiej Kułakowski (Алексей Кулаковский, 1877-1926) w swoim pseudonimie – Ölöksöj Öksöküleech (Өлөксөй Өксөкүлээх). Wizerunek Ӧksӧkü został także wykorzystany jako logo lotniska w Jakucku – tego samego, które nie zostało nazwane imieniem rozbójnika Manczaary, lecz pisarza Płatona Ojuńskiego (ros. Платон Ойунский, jak. Былатыан Ойуунускай). Samo imię orła niedawno zyskało jeszcze jedno współczesne zastosowanie. Nazwę systematyczną „Oksoko” otrzymał bowiem pewien rodzaj dinozaurów z rodziny owiraptorów, których szczątki odkryto w Mongolii.

Na drugim blogu piszę o olbrzymim ptaku Ałpkarakuszu z kirgiskich eposów. Zapraszam też do czytania o Cynobrowym Ptaku w wersji japońskiej i chińskiej.

Literatura

Szynkiewicz S., Herosi tajgi. Mity, legendy, obyczaje Jakutów, Iskry, Warszawa 1984
Гоголев А. И., Традиционные религиозные воззрения якутов в XVIII–XIX вв. // Наука и образование, 2014, №3, с.24.
Филиппова В. В., Лексико-семантический анализ собственных имен (на материале якутских народных загадок) // Лингвистические, культурологические и дидактические аспекты коммуникации в поликультурном пространстве, Сборник I Региональной лингвистической конференции, Северо-Восточный федеральный университет им. М.К. Аммосова, под редакцией О.А. Мельничук
https://moluch.ru/young/archive/10/671/
https://rus4all.ru/news/20201009/29871/Paleontologi-vdokhnovilis-natsionalnym-eposom.html

Трилогия спектакля–олонхо «Бэрт Хара»