Rok 2018 jest obchodzony przez TÜRKSOY jako m. in. Rok Magżana Żumabajewa (Мағжан Жұмабай, 1893-1938), kazachskiego poety i działacza politycznego, który podobnie jak Älichan Bökejchan i Säken Sejfullin  został rozstrzelany w latach stalinowskiego terroru.

Poniżej przytaczam materiał Dilbegim Mawlonij (Дильбегим Мавлоний) z kazachskiej redakcji Radia Swoboda (Azattyq), poświęcony postaci Magżana Żumabajewa i pamięci o nim (przekład własny). Dziś pierwsza część, w przygotowaniu druga. Oryginał w języku rosyjskim znajduje się tutaj. Jeśli nie zaznaczono inaczej, zdjęcia pochodzą z tego samego materiału.

Wczorajsi krytycy Magżana Żumabajewa dziś stawiają się na pozycji jego zwolenników – część I

Dilbegim Mawlonij

(…) Równo 72 lata temu (artykuł z 2010 r. – przyp. tłum.) został stracony jeden z twórców współczesnej poezji kazachskiej i jeden z przywódców kazachskiego ruchu narodowowyzwoleńczego pierwszej połowy XX w. – Magżan Żumabajew. Sławny poeta i publicysta, uchodzący za jednego z duchowych przywódców partii „Ałasz”, Magżan Żumabajew został rozstrzelany 19 marca 1938 r.

W życiu poszczególnych ludów i narodów bywają ludzie, którzy odgrywają ważną rolę, w ich twórczości odbija się epoka, charakterystyczne przejawy życia narodu.

I jeśli Abdulhamid Cho’lpon¹, Abdulla Qodiriy², Dżoomart Bokonbajew³, Iszenały Arabajew⁴, Gabdułła Tukaj⁵ i Galimdżan Ibragimow⁶ byli wielkimi poetami i pisarzami narodu uzbeckiego, kirgiskiego i tatarskiego w czasach narodowego odrodzenia wielu narodów turkijskich na początku zeszłego wieku, to dla Kazachów za jedną z takich postaci był uważany Magżan Żumabajew.

Lecz w czasach stalinowskich wiele z wyżej wymienionych postaci padło ofiarą represji. Poza tym współcześni kazachscy historycy nazywają Magżana Żumabajewa nie tylko wielkim poetą i publicystą, lecz także swego rodzaju „zwierciadłem życia”, ukazującym najistotniejsze momenty, strony życia swojego narodu, jego potrzeby i dążenia.

Magżana Żumabajewa porównywano z rosyjskim poetą Walerijem Briusowem, który pozostaje jednym z najbardziej wykształconych poetów w literaturze rosyjskiej. Jeszcze za życia Żumabajew był dobrze przyjęty nie tylko przez kazachskie środowisko czytelników i słuchaczy – ceniono go także w Rosji. Zdaniem literaturoznawców w latach 20. Było jasno, że na stepie pojawił się poeta na skalę światową – Magżan Żumabajew.

Redaktor naczelny pracy zbiorowej o ruchu „Ałasz” Mambet Kojgeldi (Мамбет Койгелди), który przez kilka lat badał życie i twórczość Magżana Żumabajewa, powiedział dla Radia Azattyk:

– Jeśli mówimy, że wielkim poetą przełomu XIX-XX w., a potem epoki odrodzenia narodowego był Abaj Kunanbajuły, to po nim następuje w oczywisty sposób Magżan Żumabajew. W jego twórczości znajdują odzwierciedlenie najlepsze cechy poezji kazachskiej początku XX w. Był człowiekiem walki. O co walczył, co jest najistotniejsze w jego poezji i twórczości? Pragnął wolności dla swojego narodu i widział ją w odrodzeniu przez oświatę.

Prześladowania i areszty

Jak mówi Mambet Kojgeldi, aby osiągnąć ten cel Magżan Żumabajew przystąpił w 1917 r. do ruchu „Ałasz”, który zjednoczył najwybitniejszych przedstawicieli kazachskiej inteligencji i którego przywódcami byli Achmet Bajtursynow, Älichan Bökejchan i i Mirżakyp Dułatow.

Warto podkreślić, że ruch „Ałasz” reprezentował naród kazachski w rosyjskiej Dumie Państwowej, poruszając tak ważne kwestie jak powszechne prawo wyborcze, proporcjonalna reprezentacja narodu, demokratyczna Rosyjska Republika Federalna z prezydentem i Dumą Ustawodawczą, równość autonomii wchodzących w skład Rosji, swobody demokratyczne, rozdział państwa od religii, równouprawnienie języków.

Później, w grudniu 1917 r., proklamowano pierwsze samodzielne państwo kazachskie pod nazwą Ałasz-Orda. To właśnie w jej szeregach, jak twierdzi Mambet Kojgeldi, Magżan Żumabajew wykonał wiele pracy na rzecz oświaty, w tym napisał podręczniki na temat stworzenia systemu edukacji w Kazachstanie.

Jednakże według słów historyka jeszcze jedną przyczyną prześladowania Magżana Żumabajewa przez bolszewików była jego otwarta krytyka wobec polityki tego reżimu, ideologów radzieckiego państwa, a zwłaszcza reżimu socjalistycznego.

– W 1925 r., przebywając w Moskwie, w murach Instytutu Literackiego, Magżan Żumabajew napisał swój program „Próg”, w którym przedstawił swoją koncepcję pojmowania roli literatury w warunkach przemian w życiu społeczeństwa. Wystąpił wówczas przeciw socrealizmowi, otwarcie, wyraźnie i jasno uzasadniając swoje stanowisko. Powiedział: „W literaturze nie powinno być żadnych zakazanych tematów”. Jako przykład przytoczył doświadczenia literatury zachodnioeuropejskiej. I za to bolszewicy go nie lubili – mówi Mambet Kojgeldi.

Urodzony w 1893 r. w Pietropawłowsku Magżan Żumabajew pochodził z zamożnej rodziny, jego ojciec Beken był bijem⁷. Z tego powodu Żumabajewowi często zarzucano stawanie w obronie bajów tamtych czasów. Przez większość swojego życia był on prześladowany przez władze radzieckie.

Magżan Żumabajew kilka razy w życiu siedział w więzieniu. Pierwszy raz został aresztowany w 1918 r., po czym spędził w więzieniu sześć miesięcy. Do drugiego aresztu Żumabajewa doszło w 1929 r. Wówczas został skazany na dziesięć lat, z czego przez siedem lat znajdował się w sołowieckim łagrze. W 1936 r., dzięki wstawiennictwu Maksyma Gorkiego, Magżan Żumabajew został wypuszczony na wolność.

Radziecki minister mówi o torturach

Jednakże po roku, już 30 grudnia 1937 r., za sprawą złośliwego donosu poeta znów został aresztowany. Szczegóły ostatniego aresztowania Magżana Żumabajewa, po upływie roku od którego został on rozstrzelany, wspomina Szeriazdan Jeleukenow (Шериаздан Елеукенов), były radziecki minister druku, obecnie biograf Magżana Żumabajewa:

– Powiedzieli mu: „Jesteście agentem japońskiego imperializmu”. Żumabajew na to „W życiu nie widziałem Japończyka, tym bardziej w 1930 r. zostałem aresztowany i do 1936 r. znajdowałem się w więzieniu, na zesłaniu na północy. Dopiero co wróciłem z tego, zesłania – można powiedzieć, katorgi. W jaki sposób mógłbym nawiązać jakiekolwiek kontakty z japońskim wywiadem? Bez przerwy jestem obserwowany. Sam nigdzie nie pracuję, zajmuję się tłumaczeniami. Dlatego w żadnym wypadku nie mogę być agentem japońskiego wywiadu” – Szeriazdan Jeleukenow przytacza słowa Magżana Żumabajewa wypowiedziane podczas śledztwa.

Według jego słów sześć dni po aresztowaniu, 6 stycznia, Magżan Żumabajew własnoręcznie napisał oświadczenie, w którym przyznał się, że pracował dla japońskiego wywiadu. Szeriazdan Jeleukenow mówi, że na coś takiego poeta mógł się zdecydować wyłącznie w wyniku tortur, którym był poddawany niemal przez tydzień.

– Możecie sobie wyobrazić, dlaczego on tak napisał? Oczywiście dlatego, że przez sześć dni był okrutnie torturowany. Tortury były straszne, dlatego tak napisał. Za pierwszym razem się nie przyznał, po tygodniu już tak – mówi Szeriazdan Jeleukenow.

Jeleukenow odczytał korespondentowi radia Azattyk oświadczenie Magżana Żumabajewa, napisane w styczniu 1938 r. dla NKWD Kazachskiej SRR:

„Pragnąc odkupić swoją winę przed władzą radziecką, szczerze oświadczam, że przedstawione mi zarzuty o tym, że ja, Żumabajew, przez kilka lat prowadziłem działalność szpiegowską na korzyść jednego z obcych państw, potwierdzam. Ja, Żumabajew, zacząłem prowadzić działalność szpiegowską na korzyść Japonii w 1919 r. i kontynuowałem ją do 1929 r., tj. do dnia mojego aresztowania i zesłania do łagrów. Po odbyciu kary i powrocie do Kazachstanu w 1936 r. wznowiłem działalność szpiegowską na rzecz wymienionego państwa”.

Już kilka lat później, jak twierdzi Szeriazdan Jeleukenow, wiele archiwów powiadamiało, że w rzeczywistości związki Magżana Żumabajewa i innych zwolenników Ałasz-Ordy ze szpiegostwem nie zostały potwierdzone.

„Archiwum Państwowe obwodu omskiego powiadamia, że nie posiada informacji o związkach z japońskim wywiadem Älichana Bökejchana, Magżana Żumabajewa i innych wymienionych we wniosku. Podpisano: naczelnik Archiwum Państwowego obwodu omskiego Markowa, naczelnik oddziału Popowa” – dostaliśmy właśnie takie pismo. I został zrehabilitowany. Przebywał na Wyspach Sołowieckich. Jak więc mógł współpracować z japońskim wywiadem i co mu przekazywać? Sankcja prokuratorska została nałożona i po dziewięciu miesiącach go rozstrzelano. Trudno nawet nazwać to zwykłym bezprawiem. To po prostu okrucieństwo – mówi Szeriazdan Jeleukenow.

(cdn)

Przypisy

¹ Abdulhamid Cho’lpon (1897-1938) – uzbecki poeta, prozaik, dramaturg i tłumacz.

² Abdulla Qodiriy (1894-1938) – uzbecki pisarz.

³ Dżoomart Bökönbajew (Жоомарт Бөкөнбаев; 1910-1944) – kirgiski poeta i dramaturg.

⁴ Iszenały Arabajew (Ишеналы Арабаев; 1882-1933) – kirgiski działacz oświatowy, patron Kirgiskiego Uniwersytetu Państwowego w Biszkeku.

⁵ Gabdułła Tukaj (Габдулла Тукай; 1886-1913) – tatarski poeta i tłumacz.

⁶ Galimdżan Ibragimow (Галимҗан Ибраһим; 1887-1938) – tatarski pisarz i językoznawca.

⁷ Bij – sędzia (znawca prawa zwyczajowego) w dawnym Turkiestanie.