Druga część artykułu Mongusza Bajyr-ooła „Jurta w tradycyjnej kulturze tuwińskiej”. W tej części są opisane elementy jurty.

Jurta w tradycyjnej kulturze tuwińskiej – część II

Mongusz Bajyr-ooł (Монгуш Байыр-оол)

(kandydat nauk filozoficznych, starszy pracownik naukowy sektora socjologii Tuwińskiego Instytutu Badań Humanistycznych przy Rządzie Republiki Tuwy)

(część I)

(część III)

(część IV)

(oryginał artykułu)

Koczownik stworzył swój mikrokosmos – jurtę – naśladując przyrodę, jako model makrokosmosu – zauważa filozofka Tamara Budegeczijewa. Jurta swoim kształtem nie narusza harmonii otaczającego ją górsko-stepowego krajobrazu, organicznie wpisuje się weń, staje się jakby jego przedłużeniem, jego częścią, obrazem. Zwraca na siebie uwagę swoją naturalnością wobec otaczającego świata także główny materiał okrywając jurtę – filc. Filc reguluje mikroklimat jurty, latem jest w niej chłodno, zimą ciepło, filcowe ściany oddychają, przepuszczając przy tym strumienie powietrza z zewnątrz. Punktem wyjściowym konstrukcji świata, jego centrum, była jurta, mały krąg, świat istniejący sam w sobie. Z nim stykał się drugi krąg – z zabudowaniami gospodarczymi, zagrodą dla bydła, konowiązem (bagłaasz – баглааш), źródłami wody (strumieniem, rzeczką) i wiatą, gdzie gromadzono drewno na opał. Dalej następowały obszerne kręgi otaczającej przestrzeni – góry, doliny, stepy, tajga – miejsca, gdzie wyganiano bydło na pastwiska.

Bardzo ciekawe jest spostrzeżenie Gieorgija Kurbatskiego o jurcie w folklorystycznej świadomości Tuwińców, którzy zdołali stworzyć w myślach zagadkowy obraz swojego domostwa. Duża obręcz dymnika u szczytu jurty służyła do umocowania żerdzi – podpór w szczelinach (charaacza – хараача; Kurbatskij, 2004, str. 61).

“Pogląd estetyczny i filozoficzne postrzeganie przez koczownicze narody otaczającego ich świata znalazły intuicyjne odzwierciedlenie w architekturze jurty” – pisał B. Kuułar. – Technologia produkcji jurty i ona sama należą do koczowniczych skarbów. Wielowiekowa ewolucja koczowniczego domostwa doprowadziła do powstania jasnych proporcji jurty. Jurta jakiejkolwiek wielkości ma charakterystyczny tylko dla niej system modularny, wykształcony i wypróbowany przez samo życie na przestrzeni wieków” (Jurta – tradycyjne domostwo koczowniczych narodów Azji, Kyzył, 2004).

Na rysunku Sz. Kuułara widać drewnianą część szkieletu, tworzącą cztery następujące części:

1. Ögnüng chanazy (өгнүң ханазы) — składana podstawa jurty, która składa się z podzielonych na sekcje i połączonych ze sobą nawzajem krat, tworzących okrągłą ścianę jurty. Sekcje krat stanowią ukośnie połączone drążki, dzięki czemu można je składać lub rozciągać. Wielkość jurty określa liczba sekcji krat, połączonych w ögnüng chanazy.
2. Ynaałar (ынаалар) — długie, drewniane żerdzie, które razem tworzą dach jurty. Ich wielkość i liczba zależy od wielkości jurty – im więcej sekcji krat, tym dłuższe i masywniejsze ynaałar.
3. Charaacza (хараача) — najwyższa część jurty, służąca jako ujście dla dymu z paleniska i do mocowania górnych końców ynaałar. Wielkość charaacza zależy od wielkości jurty – jeśli ögnüng chanazy składa się z wielu sekcji, to średnica i grubość charaacza jest większa. Symbol charaacza – krzyż w okręgu – jest znakiem wiecznej wędrówki Słońca w przyrodzie, symbolem ewolucji, rozwoju życia.
4. Edżik (эжик) — drzwi. Składają się z futryny i drewnianego skrzydła.

Filcowa część jurty składa się z następujących części:

1. Deewiir (дээвиир) – główne filcowe pokrycie jurty (część tylna jest większa, niż przednia).
2. Adakky (адаккы) – filcowe pokrycie otaczające jurtę.
3. Chajapcza (хаяапча) – filcowe pokrycie dolnej części jurty.
4. Örege (ѳреге) – filcowa pokrywa, za pomocą której zimą lub w zimne noce zakrywa się górną część (charaacza) jurty.
5. Kur (кур) – filcowe pasy z jaczej wełny lub końskiej grzywy wzmacniające jurtę z zewnątrz i od wewnątrz.
6. Bazyryk (базырык) – sznur z włosia umacniający górne i dolne części jurty.
7. Szirtek (ширтек) – materiał utkany z białej owczej wełny, filcowa wykładzina do wyścielenia jurty.

Przeciętnie w jurcie są trzy szirteki – dla gospodarza (dör szirtee – дѳр ширтээ), dla gospodyni (dödżek baarynyng szirtee – дѳжек баарының ширтээ) i dla gości (czu’k baarynyng szirtee – чүък баарының ширтээ). Przy drzwiach kładziono zwykle krowią skórę (edżik aksynga tas ałgy czadar – эжик аксынга тас алгы чадар).