Pisałam już kiedyś o nazwach września w różnych językach turkijskich. Dziś, w związku z międzyblogową akcją Unii Azjatyckiej, to samo o grudniu.

Ałtajski: кышкы куран ай

Znaczenie: zimowy miesiąc sarny.

Azerski: dekabr

Nazwa łacińska zapożyczona poprzez rosyjski.

Baszkirski: аҡъюлай/акьюлай

W Baszkortostanie też używa się głównie nazw rosyjskich, a tradycyjna nazwa аҡъюлай oznacza „miesiąc białej drogi”.

Chakaski: алай/кічiг ай/улуг хырлас айы

Chakasi dzielą się na kilka grup etnicznych, w związku z czym również w języku wyróżnia się kilka dialektów. Pierwsze określenie, алай, wydaje mi się najbardziej zaskakujące – jest to ponoć „miesiąc krzyków” (miesiąc „ał!” od mrozu). Кічiг ай to miesiąc małych dni, a улуг хырлас айы – miesiąc wielkiego mrozu. Wygląda na to, że dla Chakasów grudzień był szczególnie uciążliwy.

Czełkański: улу кырлащ ай

Znaczenie: miesiąc dużego mrozu.

Czuwaski: Раштав уйăхĕ

Znaczenie: miesiąc Bożego Narodzenia.

Gagauski: Kırım ay

Znaczenie: miesiąc uboju. Ciekawe, dlaczego.

Jakucki: ахсынньы

Znaczenie: ósmy miesiąc. Dawni Jakuci liczyli miesiące od maja – miesiąca ożywienia, gdy przyroda budzi się do życia po długiej zimie. Niektóre miesiące mają nazwy właściwe, inne tylko liczby.

Karaczajsko-bałkarski: абустолну арт айы/Эндреукъ ай

Znaczenie: „ostatni miesiąc apostoła”/”miesiąc Andrzeja”. Obydwie nazwy odnoszą się do św. Andrzeja. Zarówno Karaczajowie, jak i Bałkarowie są przeważnie muzułmanami, lecz w ich kulturze są też obecne elementy chrześcijańskie – pozostałości z wcześniejszych czasów.

Karakałpacki: dekabr

Podobnie jak w przypadku azerskiego, jest to łacińska nazwa zapożyczona poprzez rosyjski.

Kazachski: желтоқсан/jeltoqsan

XIX-wieczny etnograf Kurbangali Chalidi (Курбангали Халиди) wywodził tę nazwę od „жельды токсан” – „wietrzna dziewięćdziesiątka”, czyli 90 dni wiatru. Słowo „Żełtoksan” zyskało też międzynarodową sławę, niestety ponurą. Oznacza krwawo stłumione protesty na tle narodowościowym, które wybuchły w Ałmaty (wówczas jeszcze Ałma-Acie), a potem w innych miastach Kazachskiej SRR w grudniu 1986 r. Ich bezpośrednią przyczyną było to, że Michaił Gorbaczow usunął ze stanowiska wieloletniego I sekretarza Komunistycznej Partii Kazachstanu, Dinmuchameda Kunajewa (Дінмұхамед Қонаев), a jego miejsce miał zająć Giennadij Kołbin. Uczestników demonstracji, głównie młodzież, rozwścieczyło przede wszystkim to, że miejsce Kazacha ma zająć Rosjanin. Domagali się zastąpienia nowego sekretarza kazachskim politykiem. Mimo tragicznego końca protestów (ponad 150 ofiar śmiertelnych i kilka tysięcy rannych) trzy lata później Kołbina zastąpił Nursułtan Nazarbajew, a 16 grudnia 1991 r., równo pięć lat po Żełtoksanie, Kazachstan ogłosił niepodległość.

Kirgiski: бештин айы

Dosłownie „miesiąc pięciu”. Jest to jeden z „plejadowych” miesięcy, co objaśniałam już na drugim blogu – nazwa pochodzi od dnia, w którym widziano Księżyca na tle Plejad.

Krymskotatarski: dekabr/ilk qış ayı/aralıq ayı

Tu też podstawową nazwą jest obecnie dekabr, czyli łacińskie zapożyczenie z rosyjskiego. Istniały jednak dwie nazwy tradycyjne – ilk qış ayı, czyli miesiąc początku zimy, oraz aralıq ayı. Ta druga przypomina nazwę turecką, która wywodzi się od słowa znaczącego „odstęp”, „zakres”, „przerwa”. Może to przerwa między nowym a starym rokiem.

Kumandyński: улу кырлаш ай

Znaczenie: starszy miesiąc mrozu.

Kumycki: тунлу ай/къара къыш ай

Tu też są dwa określenia. Nie odnalazłam etymologii pierwszego, a drugie oznacza miesiąc surowej zimy.

Szorski: кичиг ай

Podobnie jak w jednym z chakaskich dialektów, miesiąc małych (krótkich) dni.

Tatarski: декабрь (Dekaber)/Керәү (Keräw)

Tu, jak w kilku innych językach, dominuje nazwa łacińska zapożyczona przez rosyjski, ale istnieje też tradycyjna. Niestety, nie wiem, co oznacza.

Tofalarski: сок-ай

Znaczenie: zimny miesiąc.

Tubalarski: кичу кырлач ай

Znaczenie: miesiąc małego mrozu. Czyżby Tubalarzy mieli inne odczuwanie ciepła, niż Czełkanie? Wszak jedni i drudzy mieszkają po sąsiedzku w Republice Ałtaju.

Turecki: aralık

Podobnie jak w krymskotatarskim – „odstęp”, „przerwa” itp.

Język Turków meschetyńskich: каракыш

Podobnie jak w kumyckim – „surowa zima”.

Turkmeński: dekabr

Ponownie funkcjonuje nazwa wprowadzona przez Rosjan, ale w czasach Turkmenbaszy grudzień nazywał się Bitaraplyk, czyli Neutralność.

Tuwiński: он ийи ай

Dosłownie „dwunasty miesiąc”. W Tuwie miesiące są po prostu ponumerowane, jest to podobno kalka z chińskiego.

Uzbecki: dekabr

Jak widać, i tu funkcjonuje nazwa łacińska, którą przynieśli Rosjanie. W zeszłym roku jednak pewien dziennikarz uznał, że takie nazwy są niewystarczająco narodowe i zaproponował własne. Trudno powiedzieć, czy taka inicjatywa ma jakąś szansę powodzenia, ale warto się przyjrzeć ciekawostce. Większość miesięcy nazwał od postaci historycznych, zaś grudzień miałby się nazywać… Awesta. Pytanie, czy ta nazwa jest wystarczająco narodowa, skoro wywodzi się od utworu perskiego.

Dziś możecie się też dowiedzieć, skąd się wzięła nazwa grudnia w języku japońskim i chińskim.

Literatura

Алиева З. И., Формирование карачаево-балкарских имен, Средняя общеобразовательная школа № 841, Москва
Бутанаев В. Я. Народный календарь хакасов // Рериховские чтения 1984 : Материалы конференции.- Новосибирск, 1985.- С. 326—321
Фиельструп Ф. А., Из обрядовой жизни киргизов начала ХХ века, Наука, Москва 2002
http://altai-mountains.ru/articles/?idnews=4079
https://infourok.ru/sravnitelniy-analiz-proishozhdeniya-nazvaniy-mesyacev-v-yakutskom-krimskotatarskom-hakasskom-i-altayskom-yazikah-1725541.html