Jeszcze jeden artykuł Bożeny Ciesielskiej poświęcony postaci Gustawa Zielińskiego, autora poematu „Kirgiz”. Tym razem dotyczy on innych utworów i listów napisanych podczas zesłania. Ze wzmianki o tych ostatnich wynika, że w drodze do Tobolska i Iszymu Zieliński zetknął się też z innymi narodami turkijskimi – Czuwaszami i Tatarami.

Syberyjska twórczość Gustawa Zielińskiego (1809-1881)

Bożena Ciesielska

Gustaw Zieliński za pomoc partyzantom z Zemsty Ludu został aresztowany i osadzony w Cytadeli Warszawskiej i Ludwisarni. Wyrokiem sądu wojennego z 29 lipca 1834 r. został skazany na osiedlenie w zachodniej Syberii. Przebywając w więzieniu napisał wiersze Odjazd i Widok na Powązki. Na zesłaniu w Tobolsku – przybył tu 1 września 1834 r. – korzystał z biblioteki Onufrego Pietraszkiewicza, dużo czytał i uzupełniał swe wykształcenie w dziedzinie literatury. Tu powstał poemat Samobójca nawiązujący do II i IV części Dziadów A. Mickiewicza. O. Pietraszkiewicz był bibliotekarzem polskich zesłańców.

Konstanty Wolicki – krewny G. Zielińskiego, też zesłaniec syberyjski – pisał: W czasie […] wspólnego zamieszkania oceniłem dostatecznie Gustawa Zielińskiego jako człowieka i poetę. Nie męczył się on nad klejeniem wierszy jak zwykli wierszokleci, lecz najczęściej w chwili samotności, w zamyśleniu, z natchnienia improwizował po kilkaset wierszy naraz, później dopiero w całości je na papier przelewał. W tych czasach stworzył poemat pt. Samobójca, a ktokolwiek zna okolice Tobolska, pozna je w czarownych obrazach tego poematu[1].

G. Zieliński pod koniec lipca 1835 r. przeniósł się do miasteczka Iszym – właściwego miejsca zesłania. Tu korzystał z biblioteki Adolfa Januszkiewicza. Pisał o lekturach w listach do siostry Eufrozyny Górskiej mieszkającej w Zawadzie na Kujawach, do Zygmunta Komarnickiego i do Ignacego Orpiszewskiego – zesłańca syberyjskiego. Spotykał się z innymi zesłańcami. W wolnych chwilach wyjeżdżał w step. Jednym z wierszy, który powstał w tym czasie, był utwór Wiersz na pomięszkanie Adolfa J [anuszkiewicza].

W 1839 r. do Iszymu przybyli nowi zesłańcy. Ich chęć walki narodowowyzwoleńczej i zapał natchnęły emigrantów – szczególnie G. Zielińskiego – wolą życia. Narodziła się powieść poetycka Kirgiz. Pomysł powstał wcześniej, być może w 1840 r. W 1841 r. G. Zieliński napisał poemat, który przyniósł mu zasłużoną sławę. Na początku 1842 r. w drukarni Teofila Glücksberga w Wilnie Kirgiz został wydrukowany. Jeszcze w listach pisanych z Tobolska i zawierających opis podróży na Syberię oraz pierwsze wrażenia z tego kraju zwracał Zieliński dużą uwagę na tutejszych mieszkańców: Czuwaszów, Czeremisów, Wotiaków[2] i Tatarów, zwracał uwagę na ich obyczaje i ubiór, który opisuje bardzo szczegółowo. W jednym zaś z listów pisanych w Iszymie wspomina o Kirgizach, zamieszkujących znaczną przestrzeń pustyń Azji środkowej, „których koczowiska, acz w małej liczbie, i na iszymskim stepie spotykać się dają” i z którymi niejednokrotnie zetknął się podczas swoich wycieczek w okolice miasta, a nawet w mieście samym. Obserwacja więc leży u podstaw Kirgiza i jej zawdzięcza poemat realistyczne elementy w opisie strojów i obyczajów kazachskich. Zbyt jednak powierzchownie znał Zieliński mieszkańców stepu, by stworzyć wierny w każdym calu obrazek z ich życia, i nie o to mu chyba chodziło. Kirgiz to przede wszystkim alegoria[3]. Poemat rozpoczynają wersy, które były znane i cytowane: Dość! – dość żyłem nie sobie…/ Duszno, ciasno jak w grobie/ Żyć zamkniętym w czterech ścian niewoli…[4].           

Kirgiz jest utworem szczególnie cenionym przez Kazachów, dawniej nazywanych Kirgizami. W jednym z wydań można było przeczytać: Tyle poematów z doby romantyzmu poszło w zapomnienie, on zawsze miał czytelników i dziś jeszcze działa na dusze. Inny krytyk J. Lorentowicz pisał: Starsze pokolenie ceniło ten utwór wysoko, należał on swego czasu do niezbędnych elementów wykształcenia narodowego. Kirgiz uchodzi w opinii historyczno– literackiej za ostatni z cennych romantycznych poematów. Przyniósł jego autorowi sławę piewcy wolności. Poemat romantyczny Kirgiz doczekał się wielu wydań. Syberyjską przyrodę uczynił poeta także tematem innego poematu opisowego.

Przypisy

[1] Gustaw Zieliński. Kirgiz i inne poezje, Opracował i wstępem poprzedził J. Odrowąż-Pieniążek, PIW, Warszawa 1956, s. 15.
[2] Czeremisi, Wotiacy – dawne nazwy Maryjczyków i Udmurtów.
[3] Tamże, s. 20-21.
[4] G. Zieliński, Kirgiz, Warszawa 1956, s. 110.