Czasownik: czas przyszły na -р. Przyrostki osobowe czasownika. Czas przyszły prawdopodobny na -қадыг. Czasownik pomocniczy пол-. Czas przeszły na -қадыг полған, -р полған, -ған полар, -ған полтыр, -қалақ полтыр, -чаӊ полтыр, -қадыг полтыр. Przeczenie w czasach z czasownikiem pomocniczym пол-. Tryb rozkazujący. Słowotwórstwo.
Czasy przyszłe
Czas przyszły na -р
Czasowniki w czasie przyszłym oznaczają czynności odnoszące się do przyszłości. Przybierają one przyrostki -р, -ар, -ер.
Przyrostek -р dodaje się do czasowników, których temat jest zakończony samogłoską, np. сарнар (zaśpiewa), иштер (zrobi).
Przyrostki -ар, -ер dodaje się do czasowników, których temat kończy się na spółgłoskę, np. алар (weźmie), келер (przyjdzie), парар (pójdzie), турар (wstanie), уғар (usłyszy), айдар (powie), ӱргенер (będzie się uczyć), калар (zostanie).
Przyrostki form przeczących: -пас, -пес, -бас, -бес, -мас, -мес, np. сарнабас (nie będzie śpiewać), иштебес (nie będzie robić), келбес (nie przyjdzie), албас (nie będzie brać), ишпес (nie będzie pić), қонмас (nie będzie nocować), ӱргенмес (nie będzie się uczyć), айтпас (nie powie), четпес (nie osiągnie).
Przyrostki osobowe czasownika
Forma twierdząca
| Osoba | Warianty przyrostka |
| мен | -ым, -им, -м, -бын, -бин, -бым, -бим |
| сен | -зыӊ, -зиӊ |
| ол | – |
| пис | -быс, -бис |
| силер | -заар |
| ылар | -лар, -лер |
Forma przecząca
| Osoba | Warianty przyrostka |
| мен | -сым, -сим |
| сен | -сыӊ, -сиӊ |
| ол | – |
| пис | -пыс, -пис |
| силер | -саар |
| ылар | -тар, -тер |
Przykłady
сарна-
сарнарым
сарнарзыӊ
сарнар
сарнарбыс
сарнарзаар
сарнарлар
сарнабассым
сарнабассыӊ
сарнабас
сарнабаспыс
сарнабассаар
сарнабастар
ал-
аларым
аларзыӊ
алар
аларбыс
аларзаар
аларлар
албассым
албассыӊ
албас
албаспыс
албассаар
албастар
кел-
келерим
келерзиӊ
келер
келербис
келерзаар
келерлер
келбессим
келбессиӊ
келбес
келбеспис
келбессаар
келбестер
Czas przyszły prawdopodobny na -қадыг
Czas przyszły prawdopodobny na -қадыг oznacza czynność lub stan, który prawdopodobnie nastąpi w przyszłości, i tworzy się przy pomocy przyrostka -қадыг/-кедыг (po temacie czasownika zakończonym na spółgłoskę bezdźwięczną) и -ғадыг/-гедыг (po temacie czasownika zakończonym na samogłoskę lub spółgłoskę dźwięczną), np. алғадыг (być może weźmie), келгедиг (być może przyjdzie), айтқадыг (być może powie).
Forma przecząca czasu na -қадыг powstaje przy pomocy przyrostka -падыг/-педыг, -бадыг/-бедыг, -мадыг/-медыг, np. айтпадыг (być może nie powie), келбедиг (być może nie przyjdzie), қонмадыг (być może nie będzie nocować).
сарна-
сарнағадыгым
сарнағадыгзыӊ
сарнағадыг
сарнағадыгбыс
сарнағадыгзаар
сарнағадыглар
сарнабадыгым
сарнабадыгзыӊ
сарнабадыг
сарнабадыгбыс
сарнабадыгзаар
сарнабадыглар
кел-
келгедигим
келгедигзиӊ
келгедиг
келгедигбис
келгедигзаар
келгедиглер
келбедигим
келбедигзиӊ
келбедиг
келбедигбис
келбедигзаар
келбедиглер
Alternatywna forma przecząca z эбес:
сарнағадыг эбесим
сарнағадыг эбесиӊ
сарнағадыг эбес
сарнағадыг эбеспис
сарнағадыг эбессаар
сарнағадыг эбестер
келгедиг эбесим
келгедиг эбесиӊ
келгедиг эбес
келгедиг эбеспис
келгедиг эбессаар
келгедиг эбестер
Мен парғадыгым школға.
Może pójdę do szkoły.
Ол сарнағадыг эбес.
Ona być może nie będzie śpiewać.
Пис келбедигбис пӱӱн, — сақтабалар писти.
Być może dziś nie przyjdziemy – nie czekajcie na nas.
Czasownik pomocniczy пол-
Czas przeszły na -қадыг полған
Czas przeszły na -қадыг полған oznacza czynność w przyszłości, co do której mówiący nie ma pewności, lecz jedynie nadzieję.
мен парғадыг полғам
сен парғадыг полғанзыӊ
ол парғадыг полған
пис парғадыг полғанмыс
силер парғадыг полғанзаар
ылар парғадыг полғаннар
Ол ачыққа парғадыг полған.
Mógłby pójść na polowanie.
Ылар чыылыға келгедиг полғаннар.
Mogliby przyjść na zebranie.
Czas przeszły na -р полған
Czas przeszły na -р полған oznacza, że dana czynność została obiecana lub była możliwa do wykonania w przeszłości.
мен парар полғам
сен парар полғанзыӊ
ол парар полған
пис парар полғанмыс
силер парар полғанзаар
ылар парар полғаннар
Ол писке келер полған.
On obiecał do nas przyjść.
Ылар школға парар полғаннар.
Oni obiecali pójść do szkoły.
Czas przeszły na -ған полар
Czas przeszły na -ған полар wyraża prawdopodobną, możliwą, a czasem wątpliwą czynność z przeszłości.
мен парған поларым
сен парған поларзыӊ
ол парған полар
пис парған поларбыс
силер парған поларзаар
ылар парған поларлар
Ичем келген полар.
Moja matka chyba przyszła.
Тиги кижи мени кӧрген полар.
Ten człowiek pewnie mnie widział.
Czas przeszły na -ған полтыр
Czas przeszły na -ған полтыр oznacza czynność z przeszłości, która wywołuje zdziwienie u mówiącego.
мен парған полтырым
сен парған полтырзыӊ
ол парған полтыр
пис парған полтырбыс
силер парғадыг полтырзаар
ылар парғадыг полтырлар
Кижилер сарынды чақшы сарнаған полтырлар.
Okazuje się, ludzie dobrze śpiewali piosenkę.
Оолар ағаш қыйзында турған полтырлар.
Okazuje się, chłopcy stali koło drzewa.
Czas przeszły na -чаӊ полтыр
Czas przeszły na -чаӊ полтыр oznacza czynność, która miała być wykonana albo była wykonywana regularnie w odległej przeszłości i wywołuje u mówiącego zdziwienie lub powątpiewanie.
мен парчаӊ полтырым
сен парчаӊ полтырзыӊ
ол парчаӊ полтыр
пис парчаӊ полтырбыс
силер парчаӊ полтырзаар
ылар парчаӊ полтырлар
Кӧп кижилер анда чыылышчаӊ полтырлар.
Podobno zebrało się tam dużo ludzi.
Чайзан қыс сарын сарначаӊ полтыр.
Podobno piękna dziewczyna śpiewała pieśni.
Czas przeszły na -қадыг полтыр
Czas przeszły na -қадыг полтыр oznacza czynność z przeszłości, co do której mówiący jest pewien, lecz nie był jej świadkiem.
мен парғадыг полтырым
сен парғадыг полтырзыӊ
ол парғадыг полтыр
пис парғадыг полтырбыс
силер парғадыг полтырзаар
ылар парғадыг полтырлар
Кижилер лапкеге парғадыг полтырлар.
(Mówią, że) ludzie przyszli do sklepu.
Ол эмде қалғадыг полтыр.
(Mówią, że) on został w domu.
Przeczenie w formach z czasownikiem pomocniczym пол-
Przeczenie w formach czasów z czasownikiem пол- wyraża się poprzez formę przeczącą czasownika głównego.
Ол школға чӧрбечен полған.
On nie powinien był chodzić do szkoły.
Ол эмге келбеен полтыр.
On nie przyszedł do domu.
Лапкеде кижи алған қалаш четпес полды.
W sklepie brakowało chleba, który kupowali ludzie.
Tryb rozkazujący
1. Tryb rozkazujący w drugiej osobie liczby pojedynczej jest zbieżny z tematem czasownika:
ал – weź
пар – idź
кел – przyjdź
иште – pracuj
ойна – graj
Formę przeczącą tworzy się za pomocą przyrostka -па z wariantami:
алба – nie bierz
келбе – nie przychodź
иштебе – nie pracuj
чатпа – nie leż
четпе – nie osiągaj
2. Formę trybu rozkazującego dla drugiej osoby liczby mnogiej tworzy się za pomocą przyrostka -аар (po spółgłosce) lub -лаар (po samogłosce):
алаар – bierzcie
параар – idźcie
келаар – przyjdźcie
ойналаар – grajcie
иштелаар – pracujcie
Forma przecząca:
албалаар – nie bierzcie
келбелаар – nie przychodźcie
четпелаар – nie osiągajcie
3. Formę grzecznościową trybu rozkazującego dla drugiej osoby liczby pojedynczej tworzy się za pomocą przyrostków -саӊ/-заӊ/-сеӊ/-зеӊ. Forma ta oznacza uprzejmą prośbę.
чатсаӊ – proszę leżeć
парзаӊ – proszę iść
келзеӊ – proszę przyjść
четсеӊ – proszę osiągnąć
алзаӊ – proszę wziąć
4. Formę trybu rozkazującego dla trzeciej osoby liczby pojedynczej tworzy się za pomocą przyrostków -сын/-син/-сун/-сӱн/-зын/-зин/-зун/-зӱн:
алзын – niech weźmie
парзын – niech idzie
иштезин – niech pracuje
чатсын – niech leży
турзун – niech stoi
келзин – niech przyjdzie
Forma przecząca:
албазын – niech nie bierze
парбазын – niech nie idzie
келбезин – niech nie przychodzi
5. Formę trybu rozkazującego dla trzeciej osoby liczby mnogiej tworzy się za pomocą przyrostków -сыннар/-синнер/-суннар/-сӱннер/-зыннар/-зиннер/-зуннар/-зӱннер:
алзыннар – niech biorą
парзыннар – niech idą
иштезиннер – niech pracują
чатсыннар – niech leżą
турзуннар – niech stoją
келзиннер – niech przyjdą
Forma przecząca:
албазыннар – niech nie idą
парбазыннар – niech nie idą
келбезиннер – niech nie przychodzą
6. Formę trybu rozkazującego dla pierwszej osoby liczby pojedynczej tworzy się za pomocą przyrostków -йын/-йин/-айын/-ийин/-ыйын/-уйун/-ӱйӱн. Oznacza ona własną chęć wykonania jakiejś czynności:
алайын – niech wezmę
парайын – niech pójdę
келейин – niech przyjdę
иштейин – niech zrobię
ойнайын – niech zagram
Istnieje także forma skrócona z przyrostkami -й/-ай/-ей/-ый/-ий/-уй/-ӱй, np. келей, парай, келбей, парбай.
Forma przecząca:
албайын – niech nie wezmę
парбайын – niech nie pójdę
келбейин – niech nie przyjdę
иштебейин – niech nie zrobię
ойнабайын – niech nie zagram
7. Forma trybu rozkazującego dla pierwszej osoby liczby mnogiej
a. Do siebie i jeszcze jednej osoby
Przyrostki: -ӊ/-аӊ/-еӊ
параӊ – chodźmy
иштеӊ – pracujmy
Forma przecząca:
парбаӊ – nie chodźmy
иштебеӊ – nie pracujmy
b. Do siebie i większej liczby osób
Przyrostki: -ӊнар/-аӊнар/-еӊнер
параӊнар – chodźmy
иштеӊнер – pracujmy
Forma przecząca
парбаӊнар – nie chodźmy
иштебеӊнер – nie pracujmy
По кижибе эрбектебелар.
Nie rozmawiajcie z tym człowiekiem.
Кӧрзеӊ, қайдығ чайзан қысчағаш.
Patrz, jaka ładna dziewczynka.
Шым пол!
Milcz! (dosłownie: „bądź milczący/a!”)
По небе мында чатсын.
Niech ta rzecz tu leży.
Паллар, сарынды сарналаар.
Dzieci, śpiewajcie piosenkę.
Айтсан, — палларым келзиннер.
Powiedz – niech moje dzieci przyjdą.
Лапкеге пар келейин.
Pójdę do sklepu.
Мен силерге чақшы сӧс айт перейин.
Powiem wam dobre słowo.
Ақ адымны пар кӧреӊ.
Chodźmy popatrzeć na mojego białego konia.
Эмге парай.
Pójdę do domu.
Таӊда параӊнар киноға.
Chodźmy jutro do kina.
Słowotwórstwo
Słowotwórstwo w języku szorskim następuje przede wszystkim poprzez dodawanie przyrostków. Tym sposobem można tworzyć rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki od tematów rzeczowników i czasowników.
Przyrostek -чақ/-чек (zdrabniający)
кебе – łódź
кебечек – łódeczka
шӱбе – jodła
шӱбечек – jodełka
аӊ – zwierzę
аӊчақ – zwierzątko
қыс – dziewczyna
қысчақ, қызычақ – dziewczynka
Przyrostek -ақ/-ек (zdrabniający)
чулат – rzeka
чуладақ – rzeczka
оол – chłopiec, syn
оолақ – chłopczyk, synek
Przyrostek -аш/-еш (zdrabniający)
қузуруқ – ogon
қузуруғаш – ogonek
кӧрӱк – burunduk
кӧрӱгеш – burunduczek
Przyrostek złożony -чағаш/-чегеш (-чақ+аш, -чек+еш)
қыс – dziewczyna
қысчағаш – dziewczynka
чол – droga
чолчағаш – dróżka
Przyrostek złożony -ағаш/-егеш (-ақ+аш, -ек+аш)
оол – chłopiec
оолағаш – chłopczyk
қулун – źrebię
қулунаш, қулунағаш – źrebaczek
Słowa do zapamiętania
паш – głowa, początek
полуш – pomoc
пулут – chmura
ээзи – gospodarz, duch
тағ ээзи – gospodarz góry
пий – naczelnik
аӊчы – myśliwy
паштық – starosta, przewodniczący; kłos
пуға – byk
палық – ryba
пел – tajmień
пӧрӱ – wilk
пес – psiząb
пичик – pismo
небе – rzecz
тем – czas
чооқ – opowiadanie, opowieść
пурунғу чооқ – legenda
соғуш – bitwa
соған – strzała
пай – bogaty
пурунғу – stary, dawny
пазазы – następny, przyszły
полуш- – pomagać
пас- – pisać; naciskać
тоғаш- – spotykać się
нан- – wracać
тарын- – gniewać się
аӊна- – polować
пелне- – przygotowywać
сура- – pytać; prosić
пил- – wiedzieć; rozumieć; poznawać
чооқта- – opowiadać
пер- – dawać
пазоқ – znowu
пирге – razem
қатнап – pewnego razu
қачан – kiedy
ас – mało
пилгедиг – jasno, zrozumiale
алында – wcześniej; z przodu
пире небе – coś
Ćwiczenia
1. Odmień czasowniki кел- i сарна- w czasie przyszłym na -р i -қадыг, a także w czasach z czasownikiem pomocniczym пол- (-қадыг полған, -р полған, -ған полған, -ған полтыр, -қалақ полтыр, -чаӊ полтыр).
2. Przeczytaj tekst na głos kilka razy i naucz się go.
Пурунғу чооқ
Алында темде, қачан аӊчылар аӊнап нанчытқанда, пире кижи тоғашпарғанда аӊчылар аӊнап қуштап тапқан небелеринеӊ ол кижиге пире небе перчеӊнер. Ол кижиге пербеенсалзар тағ ээзи пазазы чылда аӊма қушту ас перер. Пербенчытқан аӊчыларға тағ эзи тарынча.
Tłumaczenie
Legenda
Dawniej, gdy myśliwi wracali z polowania i kogoś spotykali, dawali temu człowiekowi coś ze zdobyczy. Gdyby nie dali napotkanemu nic, gospodarz gór dałby im następnym razem mało zwierząt i ptaków. Gospodarz gór gniewa się na tych myśliwych, którzy nie dzielą się zdobyczą.
Literatura
Podczas przygotowania lekcji została wykorzystana następująca literatura:
Э. Ф. Чиспияков «Учебник шорского языка», 1992 г.
М. П. Амзоров «Грамматика шорского языка», 1992 г.
М. П. Амзоров, И. В. Шенцова «Русско-шорский разговорник», 1992 г.
Н. Н. Курпешко-Таннагашева, Ф. Я. Апонькин «Шорско-русский и русско-шорский словарь», 1993 г.
Н. П. Дыренкова «Шорский фольклор», 1940 г., легенда № 68
Opracowała Lubow Czulżanowa. Przekład własny. Źródło: http://tili.tadarlar.ru/urok-9-uroki-ot-l-i-chulzhanovoi.html
Następna lekcja (10) – w przygotowaniu