Oto dalszy ciąg artykułu Dilbegim Mawlonij (Дильбегим Мавлоний), który publikuję z okazji Roku Magżana Żumabajewa (patrz część I i oryginał).

Wczorajsi krytycy Magżana Żumabajewa dziś stawiają się na pozycji jego zwolenników – część II

Dilbegim Mawlonij

Rehabilitacja i nieoficjalny zakaz

Przez ponad 20 lat żona Magżana Żumabajewa, Zulejcha, zbierała i przechowywała dziedzictwo sławnego poety. Dopiero w 1960 r. udało jej się doprowadzić do tego, że Żumabajew na mocy decyzji trybunału wojskowego Turkiestańskiego Okręgu Wojskowego został pośmiertnie zrehabilitowany. A jednak aż do 1988 r. twórczość i prace poety pozostawały nieoficjalnie zakazane.

Twórczości Magżana Żumabajewa nie popierała nie tylko władza radziecka, lecz także niektórzy przedstawiciele literatury kazachskiej. Poeta i prozaik Sabit Mukanow (Сәбит Мұқанов) w swoich wspomnieniach „Szkoła życia” i „Rok dojrzewania” zniekształcał informacje o członkach Ałasz-Ordy, w tym także o Żumabajewie, nazywając poetę nacjonalistą i obrońcą bajów.

– Nazywają go nacjonalistą. Towarzysz Mukanow nie wniknął w istotę nacjonalizmu tego okresu historii. Wiele osobowości twórczych zajmowało takie stanowisko i było to typowe. Inteligencja krajów kolonialnych w pewnym okresie życia, zwłaszcza w okresie odrodzenia narodowego, występowała przeciwko polityce kolonialnej, za odrodzeniem życia narodowego i narodową niezależnością. Jest to zupełnie normalne zjawisko, tak było w wielu krajach świata, w byłych koloniach – mówi Mambet Kojgeldi.

Przeciwko ideologii Ałasz-Ordy i twórczości Magżana Żumabajewa występowali też inni kazachscy poeci i pisarze okresu radzieckiego. Zaliczał się do nich też nieżyjący już poeta Äbdilda Täżibajew (Әбдiлда Тәжiбаев), który po rehabilitacji Żumabajewa napisał wstęp do tomu jego wierszy. Wśród krytyków poety był także były minister druku z czasów radzieckich, Szeriazdan Jeleukenow.

Jednakże w rozmowie z korespondentem radia Azattyq Jeleukenow próbował usprawiedliwić swoją wcześniejszą krytykę pod adresem Magżana Żumabajewa, mówiąc, że taki był wymóg tamtych czasów.

– W czasach radzieckich byliśmy pracownikami ideologii. Nawet Muchtar Äuezow (Мұхтар Әуезов), który w swoim czasie go chwalił, krytykował go. Było to na porządku dziennym. Wszyscy krytykowali Ałasz-Ordę, w tym ja. Przyznajemy się do tego w naszych utworach. Przez te wszystkie lata, w dziesiątej klasie, a potem na uniwersytecie, młodzi ludzie mówili, że tacy oto wrogowie chcą przywrócić bajów. W swojej książce napisałem, że w swoim czasie raz zacytowałem Muchtara Äuezowa, który krytykował Magżana Żumabajewa – mówi Szeriazdan Jeleukenow.

Represjonowane imię

Jednakże Murat Äuezow, kulturolog, syn znanego kazachskiego pisarza Muchtara Äuezowa, mówi dla Radia Azattyq, że Magżan Żumabajew zawsze był dla rodziny Äuezowów swoim człowiekiem i jego śmierć potomkowie Muchtara Äuezowa do tej pory uważają za ogromną tragedię.

Murat Äuezow twierdzi, że od dzieciństwa zna wiersze Magżana Żumabajewa i było tak nawet w tych okresach życia, gdy odchodził od języka kazachskiego i stawał się rosyjskojęzyczny.

– Dlatego, że moja mama, Fatima Gabitowa (Фатима Ғабитова), która bardzo dobrze znała osobiście Magżana i znała wagę słowa, mówiła: „Oczywiście, nikt nie może się równać z Magżanem, jeśli chodzi o lirykę jako gatunek kazachskiej poezji”. Dlatego wiersze Magżana, których nauczyłem się na pamięć we wczesnym dzieciństwie, bardzo mi się potem przydały, gdy zakładaliśmy w Moskwie ruch „Żas Tułpar”. I ja, niby rosyjskojęzyczny, recytowałem swoim przyjaciołom, bliskim i współpracownikom z „Żas Tułpara” wiersze Magżana. Wówczas był to absolutnie zamknięty temat – mówi Murat Äuezow.

Kontynuując rozmowę o Magżanie Żumabajewie i komentując masowe represje lat 30 Murat Äuezow mówi, że człowiek jest skłonny do represji jedynie z powodu niedoskonałości własnej duszy i jaskiniowej świadomości.

W okresie od 1935 do 1941 r. w Związku Radzieckim aresztowano ok. 20 mln osób, a 7 mln z  nich rozstrzelano. Wówczas, według słów Murata Äuezowa, wraz z wieloma wybitnymi przedstawicielami inteligencji twórczej wschodnich kolonii ZSRR okrutnie i bez litości wytępiono także wielkich synów narodu kazachskiego.

Niszczono ich nie tylko fizycznie, lecz także palono książki, zakazywano śpiewania pieśni, a nawet represjonowano imiona – mówi Murat Äuezow w rozmowie z korespondentem radia Azattyq.

– W czasach, gdy Magżan Żumabajew nie został jeszcze zrehabilitowany, nadałem swojemu synowi imię Magżan. Wówczas wielu ludzi się dziwiło, bo było to jeszcze przed rehabilitacją Żumabajewa, i mówili, że to dziwnie brzmi: Magżan Äuezow. Żywy klasyk naszej literatury, Muchtar Magauin (Мұхтар Мағауин) w jednym z wywiadów powiedział, że za moim przykładem nazwał swojego syna Magżanem. „Murat w bardzo niewiarygodnych czasach, gdy wszystko, co związane z imieniem Magżana Żumabajewa, było zabronione, dał swojemu synowi imię Magżan” – powiedział Muchtar. Potem i on tak zrobił. I teraz, chwała Bogu, nie brakuje Magżanów – mówi Murat Äuezow.

Tu trzeba zauważyć, że słowa Murata Äuezowa nie są do końca ścisłe. Syn Muchtara Magauina – Magżan – jest o wiele starszy od swojego imiennika nazwiskiem Äuezow. Lecz jeśli już mówić o tym, kto z kazachskiej inteligencji jako pierwszy nazwał swojego potomka Magżanem, to był to poeta Żumeken Näżymedenow (Жұмекен Нәжімеденов).

Władza totalitarna zbijała z tropu najlepszych, najbardziej wykształconych, posiadających największą siłę charakteru i wolę działania. I jednym z takich ludzi, zdaniem Murata Äuezowa, był Magżan Żumabajew, który był wcieleniem wymienionych wyżej wartości, lecz stał się jedną z wielu milionów ofiar totalitarnego reżimu.

Wspominając stalinowskie represje, które miały miejsce ok. 80 lat temu i pozostawiły tragiczne piętno w historii mnóstwa ludzkich istnień, a nawet całych narodów, teraz żyjących już w niepodległych państwach, chciałoby się wierzyć, że czasy się zmieniły. (…)

Źródło głównego zdjęcia: https://rus.azattyq.org/a/kazakh-newspaper-alashorda/24890614.html