Przekleństwa karaczajsko-bałkarskie

Tematem dzisiejszej edycji „W 80 blogów dookoła świata” są przekleństwa. W przypadku moich dwóch wpisów nie chodzi tu o wulgaryzmy, lecz o cały gatunek twórczości ludowej. Przekleństwa to przeciwieństwo błogosławieństw i dobrych życzeń. W każdym języku turkijskim zasób przekleństw i środków ich wyrażania jest bardzo bogaty.

Poniżej przytaczam artykuł Lejli Attojewej (Лейла Аттоева) z Kabardo-Bałkarskiego Uniwersytetu Państwowego – „Lingwokulturologiczne cechy charakterystyczne przekleństw w języku karaczajsko-bałkarskim” („Лингвокультурологические особенности проклятий в карачаево-балкарском языке”). Jest to język turkijski używany na Kaukazie przez Karaczajów i Bałkarów, którzy mają swoje republiki autonomiczne w ramach Federacji Rosyjskiej: Karaczajo-Czerkiesję i Kabardo-Bałkarię. Artykuł ukazał się po rosyjsku (przedstawiam przekład własny) w zbiorze „Aktualne zagadnienia filologii karaczajsko-bałkarskiej” wydanym w 2010 r. w Nalczyku (stolicy Kabardo-Bałkarii) z okazji 70-lecia prof. Żamała Guzejewa, językoznawcy i turkologa (Актуальные вопросы карачаево-балкарской филологии. Сборник статей к 70-летию Ж. М. Гузеева, Аппоев А. К. (ред.), Институт гуманитарных исследований Правительства КБР и КБНЦ РАН, Нальчик 2010).

Lingwokulturowe cechy charakterystyczne przekleństw w języku karaczajsko-bałkarskim

Lejla Attojewa

(oryginał)

Przekleństwa (къаргъыш – przyp. tłum) są gatunkiem folkloru stanowiącym przeciwieństwo błogosławieństw, choć pod względem formy jedne i drugie mają elementy wspólne. Przekleństwa to również życzenia, ale życzenia złego, nie dobrego.

Wśród tekstów, których celem jest ukształtowanie pożądanego obrotu spraw w realnym życiu, przekleństwa zajmują szczególne miejsce z racji swojej negatywnej semantyki. Stopień życzenia złego w przekleństwie może być różny, aż do najgorszego, co może się stać człowiekowi. Przekleństwa nie są związane z etykietą, ich używanie było związane z negatywnymi emocjami i oceną tego, do kogo były adresowane.

Życzenie zła, tak samo jak dobra, jest nadzwyczaj rozpowszechnionym aktem komunikacyjnym w kulturze Karaczajów i Bałkarów. Strach przed przekleństwem był niegdyś bardzo duży. Uważano, że jeśli zostało ono wypowiedziane z wyraźną nienawiścią, to z pewnością prędzej czy później dosięgnie adresata, co wiąże się z wiarą w magię słowa. Np. „Адам каргъаса бир палах, эл къаргъаса минг палах” – „Jeśli przeklnie jeden człowiek – jedno nieszczęście, jeśli przeklnie cała wieś – tysiąc nieszczęść”.

W kulturze karaczajsko-bałkarskiej w związku z wysokim stopniem niebezpieczeństwa złorzeczeń i z racji ich silnie negatywnej semantyki używanie przekleństw wymagało dużej ostrożności. Przekleństwo jako gatunek funkcjonowało w kulturze tradycyjnej na tle licznych zakazów, ograniczeń, wierzeń dotyczących tego, czyje przekleństwo się spełnia, a czyje nie, kiedy można lub nie wolno przeklinać, a także na tle licznych stosowanych w odpowiedzi środków obronnych. Istniało wierzenie, że przekleństwa spełniają się zwłaszcza wtedy, gdy wypowiada je człowiek bezbronny i niesłusznie skrzywdzony (np. bezdzietna wdowa, sierota). Dlatego starano się szczególnie unikać przekleństw kierowanych w stronę takich osób. Na przekleństwo usłyszane pod własnym adresem należało od razu odpowiedzieć: „Экибизден ким терс эсе да, къаргъыш анга жетсин!” – „Niech przekleństwo dosięgnie tego z nas, kto jest winny!”; „Къаргъышларынг кесинге” – „Zostaw przekleństwa dla siebie”.

Przeklinanie uchodzi za naganne, gdyż jest to przeciwieństwo dobrych życzeń, a więc zło. Według ludowych wyobrażeń i wierzeń „czarne słowo” może rozłupać ziemię, kamień, metal itd. Takie wyobrażenia wyrażają liczne przysłowia i powiedzenia. Np. „Къаргъыш  сёзден  таш  жарылыр  /Къаргъыш  сёзден жер элгенир” – „Od słów przekleństwa pęka kamień / Od słów przekleństwa trzęsie się ziemia”; „Алгъыш этген – алгъышлы, къаргъыш этген – къаргъышлы” – „Błogosławiący – błogosławiony, przeklinający – przeklęty”; „Къаргъыш этгеннге кюн тиймез” – „Kto często przeklina, tego nie bierze zły urok”; „Къаргъыш жетгеннге танг атмаз” – „Kogo dosięgło przekleństwo, dla tego nie wzejdzie świt” (Džurtubaev 2005, 122).

Uważano, że nie wolno przeklinać niewinnego człowieka: „Терслиги болмагъан адамны къаргъасанг, къаргъыш кесинге жетер” – „Przeklniesz niewinnego – przekleństwo spadnie na ciebie samego”. W kulturze karaczajsko-bałkarskiej przeklinanie uważano nie tylko za naganne, lecz w ogóle zakazane dla mężczyzn: „Сагъыш этген – сер тюйюл, къаргъыш этген эр тюйюл” – „Myślący – nie głupiec, przeklinający – nie mężczyzna”.

Obecnie, utraciwszy częściowo swoje funkcje magiczne, formuły przekleństw przestały uchodzić za złorzeczenia i stały się wulgaryzmami, wyrażając negatywną ekspresję mówiącego. Życzenie zła jest typową formułą obrażania.

Z punktu widzenia lingwistyki w języku są zawarte charakterystyczne cechy kultury: język odzwierciedla rzeczywistość w całej jej złożoności i pełni, spojrzenie człowieka na otaczającą go rzeczywistość, jej ocenę z punktu widzenia ukształtowanych w danym narodzie wartości kulturowo-obyczajowych i religijnych. Właściwości języka wpływają na istotę narodu, więc dokładne studia nad językiem powinny obejmować wszystko, co historia i filozofia wiąże ze światem wewnętrznym człowieka (Humboldt 1985, 377). Z tego powodu w lingwistyce trwają intensywne badania nad tym, jak mentalność i kultura odbijają się w jednostkach języka na różnych poziomach, jak te znaki przekazują specyficzną informację, oznaczają typowe sytuacje życiowe i myślowe lub stosunki między danymi obiektami.

Określając miejsce przekleństw wśród innych paremii badacze wskazują na to, że rozpatrywane przez nich wypowiedzi pod względem ogólnej semantyki, kierunku funkcjonalnego i formy stanowią negatywną wersję błogosławieństw.

Największą różnicą między przekleństwami a zwykłymi aktami mowy jest założony w nich model adresata. W standardowej sytuacji komunikacyjnej adresatem mowy jest rozmówca. Natomiast w przekleństwach, jak wskazała S. M. Tołstaja, realny rozmówca „nie jest podmiotem tych przemian w położeniu spraw, których oczekuje nadawca”, jest on jedynie obiektem, na którego szkodę jest wypowiadany tekst. Prawdziwym adresatem staje się, jak już wskazano, „pewna siła wyższa, niezależnie od tego, co jest za nią uważane, jak Bóg, święci, duchy, zmarli przodkowie lub siła nieczysta” (Tolstaâ 1994, 176).

Tak więc w języku karaczajsko-bałkarskim przekleństwa tworzą całą sferę. Formalnie mogą być przedstawiane na różne sposoby. Każda specjalna forma ma szereg cech charakterystycznych, właściwych tylko dla niej. Dla wyrażenia przekleństw używa się formy trybu życzącego na -гъын/-гин, która ogranicza się do życzeń dobrego lub złego. Forma ta jest stosowania jedynie w takich życzeniach, w których z natury nie ma realnego działania ani realnego podmiotu, lecz określenie życzenia mówiącego. Czasami -гъын/-гин wchodzi w skład utrwalonych kolokacji, przysłów i zwrotów z pytaniami retorycznymi. W tekstach literackich występuje bardzo rzadko. Przykłady: „Жангыз бир эчки къалгъан эди да, аны да сен ёлтюрдюнг. Апсатыны къолундан ёлгюн” – „Obyś zginął z ręki Apsaty” (Baskakov 1976, 268-269).

Równolegle do formy -гъын/-гин stosuje się formę trybu rozkazującego 3 osoby na -сын/-син: „Бу къая ыранда талай кюнню жашагъын. Тёбен жанынг бийик болсун, бек болсун, Огъары жанынг къая болсун, кёк болсун” – „Obyś w tym wąwozie przeżył kilka dni i z głodu mięso z łokci po trochu odkrawał i jadł. Niech z dołu będzie wysoko i niedostępnie, z drugiej strony tylko góry i niebo!”. Równolegle z -гъын/-гин zastosowano tu formę rozkazującą 3 osoby -сын/-син o takim samym znaczeniu życzenia zła. Wybór danego sufiksu zależy w tym przypadku od podmiotu zdania.

Afiks -гъын/-гин jest stosowany przy zwrocie do 2 osoby lp., tj. przy bezpośrednim zwrocie do rozmówcy: „муратынга жетмегин сен” – „obyś nie osiągnął swojego celu”; „жашауунгдан къууанмагъын” – „obyś nie cieszył się ze swojego życia” itd. Tu podmiot logiczny i składniowy pokrywają się, podobnie wykonawca czynności lub nosiciel stanu, stanu, albo nie ma bezpośredniego wskazania wykonawcy czynności, tak jak w następujących i podobnych przykładach: „кирир тешигинг болмай къалгъын” – „obyś został bez dachu nad głową” itp.

Forma na -гъын/-гин zdarza się także w połączeniu z czasownikiem дегин, lecz w tym przypadku nie ma bezpośredniego zwrotu do rozmówcy. Np. „Къайтмай къалгъын дегин” – „Obyś nie wrócił; „Тохтамишде тохтагъын дегин” – „Obyś zatrzymał się tam, gdzie Tochtamysz”.

Przez formę 3 osoby przekazuje się życzenia i dobra, i zła, w tym przekleństwa adresowane do 2 osoby. W tych przypadkach konkretnym adresatem życzenia bywa należący do 2 osoby  przedmiot lub coś innego: „Юйюнг тюп болсун” – „Oby twój dom zniknął”, „Атынг ушхууур артында айтылсын” – „Oby twoje imię wspominano po kolacji (złym słowem)”. Przy werbalizacji przekleństw w języku karaczajsko-bałkarskim częste jest stosowanie niepełnych konstrukcji w rodzaju „Тамакъ ауру тамагъынга!” – „Choroba gardła na twoje gardło!”; „Аман ёлет юйюнге” – „Cholera na twój dom!”, a także konstrukcje bez wskazania czynności i adresata „Ажал!” – „Śmierci!”, „Талау!” – „Wąglika!” itd.

W celu wyrażenia złych życzeń często używa się trybu rozkazującego z afiksem zerowym: „Гунч бол!” – „Zniknij jak Hunowie!”, „От тёбеси бол!” – „Spłoń doszczętnie!” itd. Dzięki zastosowaniu trybu rozkazującego mówiący osiąga większą ekspresyjność wypowiedzi, tryb rozkazujący nadaje zdaniu szczególny koloryt, wzmacnia je.

Przekleństwa wyrażone imiesłowami czasu przyszłego na -рыкъ/-рик, -рукъ/-рюк, -лыкъ/-лик, -лукъ/-люк charakteryzują się tym, że w ich semantyce jest znaczenie powinności z odcieniami życzeniowości, pewności, że tak będzie (Baskakov 1976, 219). Np. „Аман кюн келлик!” – „Ten, dla którego nadejdzie zły dzień”; „Эмина кирликле!” – „Oby zarazili się dżumą!” itd.

Specjalna forma trybu życzącego na -айым/-айыкъ również odgrywa rolę w wyrażaniu przekleństw: „Сени къабайым!” – „Obym ujrzał cię zgubionym!”, „Сенден бошайыкъ!” – „Oby nam ciebie zabrakło!”.

Tak więc w języku karaczajsko-bałkarskim istnieje dużo form przekleństw. Lecz przekleństwa stanowią system powielanych wypowiedzi, co świadczy o znacznym stopniu przewidywalności ich budowy składniowej i leksykalnej.

Literatura

Baskakov 1976 – Баскаков Н.А. Грамматика карачаево-балкарского языка. Нальчик, 1976

Džurtubaev 2005 – Джуртубаев М.Ч. Ёзден адет. Нальчик, 2005

Humboldt 1985 – Гумбольдт В. фон. Язык и философия культуры. М., 1985

Tolstaâ 1994 – Толстая С.М. Вербальные ритуалы в славянской народной культуре // Логический анализ языка. Язык речевых действий. М., 1994

80 blogów

 

Poniżej znajdziecie linki do pozostałych wpisów przygotowanych w ramach tej akcji. Także do mojego drugiego blogu, gdzie przygotowałam temat o tradycyjnych kirgiskich przekleństwach na podstawie eposu o Manasie. Wpis podsumowujący ze wszystkimi linkami znajdziecie na naszym wspólnym blogu https://kulturowojezykowi.wordpress.com/, a gdybyście chcieli dołączyć do grupy, piszcie na blogi.jezykowe1@gmail.com.

Austria

Viennese breakfast: Wulgaryzmy – bo w Austrii k… na każdym zakręcie

Brazylia / portugalski

Happy, brave notes: Caralho i inne przekleństwa – wyrażamy emocje po portugalsku

Chiny

Biały Mały Tajfun: Chińskie przekleństwa

Dania

Ukryty Kot: For helvede, czyli jak kląć po duńsku

Finlandia

Suomika: Przekleństwa po fińsku *$%*#@! (BEZ CENZURY!)

Francja

Demain,viens avec tes parents!: Czy Francuzi potrafią przeklinać?

FRANG: Francuskie ‘’grube słowa’’, które trzeba znać!

Gruzja

Gruzja okiem nieobiektywnym: Jak (nie)przeklinać po gruzińsku

Hiszpania

Hiszpański dla Polaków: Zagadka hiszpańskich przekleństw

Kirgistan

Kirgiski.pl: Kirgiskie przekleństwa w eposie “Manas”

Niemcy

Niemiecka Sofa: Niemieckie wyzwiska w biurze

Niemiecki w Domu: Przekleństwa po niemiecku

Norwegia

Norwegolożka: Jak przeklinają Norwegowie?

Polska

Daj Słowo: Skąd wzięły się polskie przekleństwa?

Rosja

Dagatlumaczy.pl: “Blok ekipa” po rosyjsku

Szwecja

Szwecjoblog: Szwedzka łacina podwórkowa, czyli przekleństwa po szwedzku

Turcja

Turcja okiem nieobiektywnym: Język turecki alternatywny, czyli przekleństwa i wulgaryzmy

Wielka Brytania

Angielski dla każdego: Angielskie przekleństwa


Oznaczone , , , , , ,

4 opinii z “Przekleństwa karaczajsko-bałkarskie

  1. Hahaha, „oby nam ciebie zabrakło”- cóż za dyplomatyczna forma wyrażenia prostego polskiego „spadaj gościu” 🙂

    1. O, tak. Sugeruje, że jednak będzie brakowało. Choć nie mam pewności, czy tłumaczenie z rosyjskim po drodze nie zniekształciło tego wyrażenia.

  2. „Przeklinanie uchodzi za naganne, gdyż jest to przeciwieństwo dobrych życzeń, a więc zło.” – bardzo do mnie przemawia to zdanie, ponieważ pokazuje jak wielką siłę mają słowa, o czym bardzo często zapominamy.

  3. Zniknij jak Hunowie <3

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *