Sylwetka Älichana Bökejchana przedstawiona przez Sułtan-Chana Akkuły – ciąg dalszy.

145 lat Älichana Bökejchana, przywódcy ruchu „Ałasz” (część I)

Sułtan-Chan Akkuły

(część I)

(oryginał artykułu)

Polityczne postulaty Kazachów

Älichan Bökejchan uważał przywrócenie niepodległości w dawnej formie chanatu za archaiczne i nieperspektywiczne. Właśnie dlatego postawił sobie za cel rozwiązanie następujących zadań strategicznych, z których część znalazła odzwierciedlenie w słynnej „Petycji Kazachów” z 1905 r., bardziej znanej jako karkaralińska.

Przypominam, że głównym pomysłodawcą i autorem „Petycji Kazachów” był Älichan Bökejchan, który zorganizował akcję wysyłania pokojowych politycznych postulatów Kazachów na adres cara pocztą, o czym szczegółowo napisze w swoim szkicu „Wybory w Kraju Stepowym”.

Älichan Bökejchan opublikuje te postulaty w petersburskiej gazecie „Syn otiecziestwa” i omskiej gazecie „Irtysz”, którą sam redagował.

Jak wynika z czwartego punktu „Petycji Kazachów”, należy osiągnąć „uznanie ziemi zajmowanej przez Kazachów za ich własność”. Älichan Bökejchan był przekonany, że nie ma państwa bez własnego terytorium. Swą nierówną walkę o zachowanie kazachskich ziem i przeciwko ich przesiedleńczej kolonizacji przez Rosję rozpoczął praktycznie od razu po powrocie ze studiów z Sankt-Petersburga do Omska.

W petycji Kazachowie żądali wdrożenia ojczystego języka i piśmiennictwa we wszystkich szkołach podstawowych, gdzie uczą się kazachskie dzieci; wydawania gazet w języku kazachskim; prowadzenia administracji w języku kazachskim.

Później Älichan Bökejchan proponował, by odrodzić sąd ludowy kazachskich bijów, którzy mogliby praktykować wymiar sprawiedliwości nie na podstawie narzuconych z zewnątrz obcych praw, lecz na głębokiej znajomości historii, ludowych tradycji i narodowych cech Kazachów, według przykładu sądów i władzy sądowniczej współczesnej Anglii. W tym celu – uważał – należy zapewnić niezależność bijom i ich sądom od władzy.

Jednym z celów strategicznych ruchu „Ałasz” było powszechne wprowadzenie w Kraju Stepowym tzw. ziemstwa, co dawałoby samorządowi lokalnemu prawo do rozporządzania znaczną częścią zebranych podatków przy budowie szkół, szpitali, dróg i innych społecznie ważnych obiektów, czyli kierować je na rozwój infrastruktury lokalnej.

Domagając się wprowadzenia w Kraju Stepowym ziemstwa poprzez przyjęcie przez Dumę Państwową odpowiedniej ustawy, Älichan Bökejchan dążył do tego, by rozpocząć budowę nowoczesnego państwa kazachskiego na solidnych fundamentach…

Pierwszy demokrata

Wreszcie, dla realizacji tych wszystkich zadań strategicznych nie mniej ważna i niezbędna była idea, która byłaby jednakowo zrozumiała i bliska zarówno dla narodowej elity, jak i dla szerokich mas ludu.

Älichan Bökejchan nie dzielił Kazachów na żuzy ani rody, według statusu społecznego ani wykształcenia. Chciał widzieć Kazachów jako jeden naród. Nazwa Ałasz, którą zaproponował, okazała się bardzo trafną dla ich zjednoczenia. Älichan Bökejchan już dawno nosił w sercu tę ideę. Już w 1910 r. w szkicu historycznym „Kazachowie” pisał on, że kazachskim okrzykiem bojowym było „imię mitycznej postaci Ałasza”.

W 1913 r. w artykule „Qazaqtyñ taryhy” udzielił już obszerniejszych wyjaśnień co do imienia Ałasz, które jego zdaniem oznaczało „człowiek ojczyzny”. „Chanowi Dżuczi nadano ludowe imię »Ałasz«. Oznacza to »Ałasz – głowa ałaszowców« (»głowa ojczyzny« – T. B.)” – pisał „Türik balasy” („Qazaq”, 1913, nr 7).

W listopadzie 1917 r. według wyników wyborów do zgromadzenia założycielskiego znaczna większość Kazachów poparła nie partię „Üsz żüz” („Trzy żuzy”), lecz właśnie partię „Ałasz”, która otrzymała 43 mandaty poselskie. Ogółem „Ałasz” zajął ósme miejsce wśród pięćdziesięciu partii istniejących w Rosji w przededniu rewolucji październikowej.

Älichan Bökejchan był z przekonania demokratą. Będąc politykiem-realistą widział niedaleką przyszłość swojego narodu i kraju w składzie rosyjskiej federacyjnej republiki parlamentarnej.

Rewolucja lutowa 1917 r. zastała przywódcę „Ałaszu” na tyłach frontu zachodniego. W celu organizacji i przeprowadzenia zjazdu Kazachów w obwodzie uralskim i Ordzie Bukiejewskiej¹ wysyła on z frontu Szawkata Bekmuchameduły i Walidchana Tanaszuły z nakazem, by na zjeździe wybrano na przewodniczącego Szangereja Bökejuły (Szankiereja Bokiejewa) – popularnego kazachskiego poetę, absolwenta Orenburskiego Korpusu Kadetów, obdarzonego autorytetem potomka chana Abulchaira.

Ci dwaj, w chwili otrzymania nakazu, nie wypowiedziawszy ni słowa sprzeciwu, z jakiegoś powodu po drodze do Małej Ordy, czyli Bukiejewskiej, nie dotarli do Szangereja (epizod ten został opisany w przedmowie książki Nugmana Manajuły o życiu Szangereja Bökejuły, wyd. 1933 r., Ałmaty – Kyzył-Orda).

Älichanowi Bökejchanowi chodziło o to, by Szangerej Bökejuły już na ogólnokazachskim zjeździe w Orenburgu podczas prawdziwych demokratycznych wyborów konkurował na równi z liderem „Ałaszu” o urząd szefa rządu (Rady Ludowej) autonomii Ałasz-Orda.

Lecz, jak wiadomo, na zjeździe rywalizowało z nim dwóch innych kandydatów – Bachytkirej Kułmanow, poseł Drugiej Dumy, i Ajdarchan Turłubajew, również z inicjatywy Älichana Bökejchana. Tym samym chciał on położyć podwaliny tradycji demokratycznych wyborów w Kazachstanie.

Szlachetność i ascetyczność

Älichan Bökejchan był szlachetnym człowiekiem, politykiem i przyjacielem, który zawsze należycie doceniał innych, doradców, przyjaciół i rodzinę.

W 1914 r. jego doradcy i przyjaciele: Achmet Bajtursynuły (Bajtursynow) i Mirjakub Dułatuły (Dułatow), wówczas redaktor naczelny wydawanej w Orenburgu gazety „Kazach” i jego zastępca, zostali aresztowali za publikację pewnego, zdaniem władzy antyrządowego materiału.

Dowiedziawszy się o tym z telegramu, Älichan Bökejchan już w następnym numerze gazety „Kazach” opublikował artykuł „Wstyd!”, w którym wyraził poparcie dla swoich współpracowników. Sam przywódca „Ałaszu”, będąc na zesłaniu w gubernii samarskiej już sześć lat, wspierał moralnie swoich sojuszników:

A. N. Radiszczew… został osadzony w więzieniu, zesłany na Syberię na 10 lat. Współczesny mu N. I. Nowikow, inny wydawca gazet i czasopism, który otworzył okno na Europę, spędził 15 lat w Twierdzy Szlisselburskiej.

Bracia moi, Achmecie i Mirjakubie! Więzienie, w którym Was osadzono, to więzienie Radiszczewa i Nowikowa. W Rosji mało jest uczciwych ludzi, którzy choć raz nie byli w więzieniu. Pisarze Dostojewski, Potanin, Korolenko, Czernyszewski, Morozow siedzieli w więzieniach… Sałtykow, Hercen, Puszkin, Lermontow, Turgieniew byli zesłani… (gazeta „Kazach”, nr 54, 1914 r., Samara).

Älichan Bökejchan prowadził skromny, ascetyczny tryb życia. Po jego aresztowaniu i rozstrzelaniu w 1937 r. córka Jelizawieta i syn Iskander odziedziczyli jeden pokój w mieszkaniu kwaterunkowym w Moskwie, książki, album fotograficzny, trochę rękopisów i… sakiewkę z naswajem², którą następnie przechowywał jego stryjeczny wnuk Srym Bukiejchanow z Ałmaty³.

Mariam, żona kazachskiego radzieckiego pisarza Sabita Mukanowa, zobaczywszy go jedyny raz w 1933 r. w Moskwie, w swoich wspomnieniach, wydanych w oddzielnym tomie w 2000 r., z nieskrywanym zachwytem pisze: „Bukiejchanow okazał się interesującym człowiekiem… Jego twarz wydała mi się królewska. Wyniosły, o chłodnym spojrzeniu” (Z książki Mariam Mukanowej „Sagynyszym-Sabitim”).

Według wspomnień Smachana-tore, w kręgu rodziny Älichan nierzadko mówił, że po śmierci wystarczą mu trzy arszyny do pochówku w rodzinnej ziemi.

Jednakże ani Älichanowi Bökejchanowi, ani jego córce, ani wnukowi Iskanderowi nie był pisany pogrzeb na ziemi przodków. Są oni pochowani w Moskwie. Dopiero niedawno prochy jego zięcia Smaguła Saduakasowa, działacza państwowego z lat 20., przywieziono z Moskwy do Astany, lecz do tej pory nie zdecydowano, gdzie je pochować.

Nadal nie wiadomo, gdzie spoczywa syn Oktaj (w dokumentach Siergiej), który zapowiadał się na wielkiego uczonego i twórcę podstaw przemysłu Kazachstanu, pracując u podstaw eksploatacji żezkazgańskich złóż metali kolorowych. Zmarł ok. 1957 r. w niewyjaśnionych okolicznościach.

Przypisy

¹ Orda Bukiejewska (Бөкей Ордасы) – autonomiczny chanat kazachski należący do Imperium Rosyjskiego, istniejący w latach 1801-1876 między dolnym biegiem Wołgi a rzeką Ural, następnie włączony do guberni astrachańskiej.

² Naswaj, nasybaj (kaz. насыбай) – tradycyjny w Azji Centralnej tytoń do żucia.

³ Jak wspomniałam we wstępie do części I, artykuł został napisany w 2011 r. Srym Bukiejchanow zmarł w 2013 r. Nie wiem, co stało się po jego śmierci ze wspomnianą pamiątką.