W 2016 roku upływa 150 lat od urodzin kazachskiego prawnika i polityka Älichana Bökejchana (Әлихан Бөкейхан; w zrusyfikowanej wersji Alichan Bukiejchanow – Алихан Букейханов; 1866-1937), który już na przełomie XIX i XX w. dążył do autonomii Kazachów w ramach Imperium Rosyjskiego.
W związku z jubileuszem rok 2016 został ogłoszony przez UNESCO Rokiem Älichana Bökejchana. Niedawno w Ałmaty i w Ankarze odbyły się poświęcone mu konferencje, a z inicjatywy Międzynarodowej Akademii Turkijskiej ukazała się książka „Älichan Bökejchan i świat turkijski”.
Z tej okazji przytaczam artykuł Sułtan-Chana Akkuły (tłumaczenie i przypisy własne). Artykuł został opublikowany w 2011 r., stąd 145 lat w tytule. Oryginał w języku rosyjskim pochodzi z portalu kazachskiego Radia Swoboda – Azattyq. Na potrzeby blogu podzieliłam go na dwie części. Wszystkie zdjęcia pochodzą z tego samego artykułu.
145 lat Älichana Bökejchana, przywódcy ruchu „Ałasz” (część I)
Sułtan-Chan Akkuły
Wspaniałe wykształcenie, wiedza i poszanowanie narodowej historii, walka o prawa i wolności narodu kazachskiego – to i tak za mało, by w pełni scharakteryzować przywódcę ruchu „Ałasz” – Älichana Bökejchana.
Älichan Bökejchan to twórca i przywódca kazachskiego ruchu narodowowyzwoleńczego „Ałasz” z początku XX wieku oraz przewodniczący Rady Ludowej (rządu) narodowej autonomii Ałasz-Orda.
Próby oceny roli i działalności lidera ruchu „Ałasz” we współczesnej historii Kazachów były ostrożnie podejmowane już w latach 20. Choszmuchammed Kemengeruły (Kiemiengierow) w swoim szkicu historycznym „Z historii Kazachów” pisał:
W okresie prześladowań ze strony władz znalazła się jedynie niewielka grupa obywateli, która w walce o interesy narodu przeżyła i zesłania, i więzienie. Grupę tę wychował Älichan [Bökejchan].
Choszmuchammed Kemengeruły, jeden z polityków początku XX wieku, historyk, dziennikarz, pisarz i dramaturg, zakończył swoje opracowanie „Z historii Kazachów” w 1922 r. i wydał je w 1924 r. w Centralnym Wydawnictwie Narodów ZSRR w Moskwie, dokąd Älichan Bökejchan został przywieziony przymusowo i gdzie spędził ostatnie 15 lat życia pod nadzorem kremlowskich władz.
Przywódca kazachskiego narodu
Älichan urodził się 5 marca 1866 r., w tym samym okresie, gdy Kazachowie pod wpływem kolonialnego ucisku przeżywali okres rozkładu tradycyjnych dla koczowników stosunków społeczno-rodowych i form własności i użytkowania ziemi, gdy dawne wartości koczowników stały się przestarzałe i zostały utracone, a nowe jeszcze się nie ukształtowały.
Tymczasem polityka władz kolonialnych przenikała coraz głębiej i szerzej w kazachskie stepy, w wyniku czego dawne struktury władzy chanatu zostały zlikwidowane, a właściwa Kazachom kultura i samo ich istnienie jako samodzielnego etnosu na swojej ziemi zostały zagrożone zanikiem.
I w tym momencie u młodego Älichana kształtuje się krytyczne spojrzenie nie tyle na działalność władz kolonialnych, co na styl życia, byt, gospodarstwo swojego narodu i, co najważniejsze, historię, która bez walki doprowadziła Kazachów do kolonialnego niewolnictwa.
W swoich pierwszych artykułach opublikowanych w 1889 r. w gazecie „Osoboje pribawlenije k Akmolinskim obłastnym wiedomostiam” poddaje bezlitosnej krytyce wady kazachskiego społeczeństwa i ich nosicieli w osobie zacofanych mułłów, gminnych urzędników i naczelników, sprzedajnych poetów i wykształconych Kazachów zaspokajających zachcianki bogaczy w ich nieludzkim ucisku własnego narodu.
Mułłą zwie się prawie każdy słabo wykształcony Kazach (Kirgiz) albo tatarski zbieg, albo Tadżyk. Ludzie ci są w najwyższym stopniu zacofani, pełni przesądów i uprzedzeń, co w całości przechodzi na Kazacha, i bez tego przesądnego, jak człowiek u zarania swojego duchowego rozwoju, co czyni go niewolnikiem …
Czy jest choć jeden nieszczęśliwy Kazach, którego nieszczęście nie byłoby winą »dobrych Kazachów« i mułły!
– pisał Älichan w swoim pierwszym artykule „Mułła w K-skim powiecie”.
W „Liście do redakcji” autor tworzy zbiorowy obrad kazachskich bajów-naczelników: Zułymbaja Karymbajewa (Okrutny Pasibrzuch), a także biednych – Musafira Bejszarina (Nieszczęsny Biedak). Naczelników, pisarzy i tłumaczy umiejących pisać po rosyjsku uważa za „niegodziwców” i „potworów społeczeństwa”.
W innym artykule autor pisze:
Kirgizi to beztroscy synowie stepów, miłośnicy swobodnego życia, dopóki nie zmusiła ich potrzeba, nie myślą o pracy i zadowalali się tylko tym, co dawała hodowla bydła, …ani jeden Kazach do tej pory nie myśli o sztucznym ulepszaniu swojego bydła; od wieków, co Kirgiz dziedziczył po ojcu, to przechodziło na syna.
(Jak wiadomo, Kazachowie przez pewien czas z powodu carskiej biurokracji byli nazywani Kirgizami).
23-letni Älichan z żalem stwierdza, że w ojczystym społeczeństwie brak nowoczesnej kultury, moralności i etyki. Kazachskie społeczeństwo, jak uważał, było zaatakowane przez kult zysku kosztem niepiśmiennych mas ludu, międzyrodowe walki o władzę naczelników, barymtoj (kradzież bydła) i bezlitosny ucisk biednych i słabych przez bogatych i silnych.
W tych latach Kazachowie, zdaniem Älichana, byli uciskani z trzech stron – przez bajów1, napływowych zacofanych mułłów i władze kolonialne.
Tymczasem o Kazachach pisał Älichan też tak:
On jest w pełni zdatny do pracy! Wystarczy go rozruszać, a zrobi wszystko.
Był przekonany, że Kazachowie to utalentowany naród, któremu wystarczy dać wykształcenie.
Kazachski step… na pewno w niedalekiej przyszłości osiągnie pewne sukcesy na drodze cywilizacji, jako naród obdarzony przez naturę rozumem, zdolnościami
– pisał.
Walka i nauka
Po ukończeniu Omskiej Szkoły Technicznej Älichan nie wybiera popularnego wówczas zawodu prawnika lub żołnierza. Zdaje do Instytutu Leśnego w Sankt-Petersburgu i otrzymuje dyplom leśnika. Następnie eksternistycznie zdaje egzaminy na wydział prawny Uniwersytetu Sankt-Petersburskiego i otrzymuje dyplom prawnika.
Älichan Bökejchan zostaje uczonym, specjalistą i ekspertem ds. gospodarki narodowej Kraju Stepowego – Kazachstanu, a także ekonomistą, historykiem, etnografem, literaturoznawcą, autorem szeregu fundamentalnych badań nad rolnictwem i hodowlą u Kazachów, w tym nad hodowlą bydła, owiec i koni. Pisze setki artykułów naukowych z zakresu historii Kazachów, etnografii, literatury i folkloru, zbiera i wydaje kilka tomów ustnej twórczości ludowej, np. „Kozy Korpesz – Bajan sułu”, „Er Targyn”, „Er Sain”.
Nie pociągały go stopnie ani tytuły naukowe, gdyż większość czasu, sił i środków pochłaniała walka polityczna. Älichan Bökejchan musiał, chcąc nie chcąc, godzić z tą walką działalność naukową. Jednakże, według wspomnień akademika Alkeja Margułana, mniej więcej w latach 1925-1927 przywódca „Ałaszu” był profesorem Leningradzkiego Uniwersytetu Państwowego.
Przykładem walki Älichana Bökejchana może być szereg jego obszernych prac o kolonizacji ziem kazachskich i jej zgubnych skutkach dla kazachskiego narodu obecnie i w przyszłości. Zostały one napisane… w semipałatyńskim więzieniu, gdzie Älichan Bökejchan spędził osiem miesięcy.
Tytuły jego prac: „Przewłaszczenie kazachskich gruntów nawadnianych”, „Rosyjskie osady w głębi Kraju Stepowego” czy „Przydziały dla przesiedleńców w obwodzie akmolińskim” mówią same za siebie. Älichan Bökejchan opublikował je w samym sercu kolonialnej metropolii – w Petersburgu, w czasopiśmie „Sibirskije woprosy” w 1908 r. Zaledwie zdążył wyjść z więzienia, został aresztowany ponownie i zesłany do Samary.
Polityk-realista
Älichan Bökejchan szczegółowo bada rodzimą historię, obiektywne i subiektywne historyczne przyczyny tego, że niegdyś potężny Chanat Kazachski stracił jedność i moc, popadając w kolonialną zależność.
Älichan Bökejchan przestudiował korespondencję kazachskich chanów, sułtanów, przywódców rodowych i bijów2 z przedstawicielami Imperium Rosyjskiego, której część potem opublikuje w gazetach i wydaniach zbiorowych. Zbierał także podania ludowe o innej koczowniczej elicie stepów, w tym o zbrojnym powstaniu chana Kenesary. W końcu Älichan Bökejchan doszedł do kilku wniosków.
Za główną przyczynę utraty przez Kazachów jedności i niepodległości uważał niezdolność dawnych władców do zjednoczenia poddanych im rodów i żuzów3 nawet w obliczu śmiertelnego zagrożenia – Dżungarów. „Większość dawnych władców” – pisał Älichan Bökejchan – „traciła czas i siły na intrygi, napady i kłótnie między sobą” (Türik balasy, Qazaqtyñ taryhy. „Qazaq”, 1913, nr 2.).
Walka z potężnym Imperium Rosyjskim i odzyskanie niepodległości na drodze zbrojnego powstania jest niemożliwe – uważał Älichan Bökejchan. Taka walka nie spotkałaby się też z masowym poparciem narodu, o czym świadczyła klęska powstania Kenesary, którego postacią Älichan się zachwycał.
Jedyną drogą, która mogła doprowadzić Kazachów do narodowego samookreślenia, a następnie do pełnej niepodległości, zdaniem przywódcy „Ałaszu” były polityczne reformy samego imperium kolonialnego: przekształcenie go z samodzierżawia w federacyjne państwo demokratyczne.
Przewidywał, że będzie to droga długa i ciernista, ale najlepsza. Dlatego też w październiku 1905 r. Älichan Bökejchan zostaje jednym z organizatorów i przywódców Akmolińskiego Obwodowego Komitetu i Omskiego Miejskiego Komitetu Partii „Ludowa Swoboda”, czyli Partii Konstytucyjno-Demokratycznej (partii kadetów).
Partia powstała pomiędzy manifestami 23 kwietnia i 17 października 1905 r., lecz już wkrótce była największą i najpopularniejszą opozycyjną organizacją w Rosji. Programowe cele i zadania kadetów odpowiadały oczekiwaniom Kazachów. Żądali oni zapewnienia „a) nietykalności osobistej, równości wszystkich obywateli – bez względu na narodowość, wyznanie, stan i płeć, oraz swobód”; b) wprowadzenia powszechnego, równego, bezpośredniego i tajnego prawa wyborczego, bez względu na płeć, zarówno w przedstawicielstwie ludowym, jak i w samorządzie lokalnym; c) stworzenie podstaw prawnych do reformy ziemskiej; d) sprawiedliwe spełnienie narodowych postulatów”.
(część II)
Przypisy
1 Bogaczy.
2 Sędziów.
3 Żuz (жүз) – jedna z trzech grup plemion kazachskich.