Dziś Międzynarodowy Dzień Pisarzy, a w związku z tym piszemy w Unii Azjatyckiej o kobietach związanych z literaturą. Zwłaszcza takich, które dokonały czegoś po raz pierwszy. Dla mnie to świetna okazja, by przedstawić postać, o której miałam ochotę napisać już dawno. Ba, właśnie z myślą o takich osobach założyłam ten blog. Chodzi o Ogdo Aksionową, kobietę wielu talentów, ale przede wszystkim pierwszą pisarkę dołgańską i współautorkę alfabetu języka dołgańskiego. Zwłaszcza, że w tym roku przypada 85-lecie jej urodzin.

O Dołganach piszę chyba po raz pierwszy, więc na początek kilka słów wprowadzenia. Jest to chyba najbardziej na północ wysunięty naród turkojęzyczny, choć zazwyczaj myśli się tak raczej o Jakutach. Napisałam „turkojęzyczny”, a nie turkijski, bo kwestia ich pochodzenia jest dość złożona. Jako naród ukształtowali się dopiero w XVIII-XIX w. na półwyspie Tajmyr. Ta część Syberii, choć tak bardzo „arktyczna”, to istna mieszanka pod względem etnicznym: żyli tam przedstawiciele narodów uralskich (Eńcy, Nieńcy i Nganasanie), tunguskich (Ewenkowie i Eweni), turkijskich (Jakuci) i słowiańskich (potomkowie dawnych rosyjskich osadników, tzw. zatundrowych chłopów). W ogóle historia Syberii jest pełna ciekawych i zaskakujących wątków. Także dotyczących Rosjan w niestereotypowych rolach, czyli niekoniecznie uzbrojonych zdobywców lub zesłańców, lecz właśnie osadników (którzy też mogli przed czymś uciekać) asymilujących się z miejscową ludnością i tworzących w nowym miejscu unikatową kulturę. Takich grup etnicznych było więcej, np. we wsi Russkoje Ustje w delcie Leny – dalej na północ już się nie dało. Oczywiście warto byłoby o tym napisać osobno.

Na etnogenezę Dołgan złożyli się przede wszystkim Ewenkowie, Jakuci i Rosjanie. Wskutek tego język dołgański jest bardzo podobny do jakuckiego (w niektórych klasyfikacjach jest uznawany za jego dialekt), lecz sama nazwa tej narodowości pochodzi od jednego z ewenkijskich plemion. Sami Dołganie nazywają swój naród dułgaan (дулгаан) lub haka (haкa, co brzmi podobnie jak jakuckie „Sacha”). Być może dlatego przez dłuższy czas w spisach ludności byli zaliczani do Jakutów. Jakuci zaś nazywają ich tya-kihi (тыа-киhи).

Pod względem administracyjnym Dołganie mieszkają obecnie w północno-zachodniej Jakucji (ułus anabarski) oraz w Tajmyrskim Rejonie Dołgańsko-Nienieckim, który należy do Kraju Krasnojarskiego. Jeszcze kilkanaście lat temu rejon ten miał status okręgu autonomicznego, a utrata tego statusu spowodowała liczne problemy dla mieszkańców, którzy w związku z tym zostali pozbawieni szkół, szpitali, urzędów itp. – ale to także temat na osobną opowieść. Warto też wiedzieć, że językiem dołgańskim zajmował się m. in. polski turkolog Marek Stachowski. Według spisu ludności z 2010 r. w Rosji żyło wówczas 7885 tys. Dołgan, w tym najwięcej w Dudince, Chatandze, Noworybnej (Tajmyr), Ürüng-Chaja (Jakucja) i Syndassko (Tajmyr).

Ogdo Aksionowa (Огдо Аксёнова) urodziła się 8 lutego 1936 r. w osadzie Boganida (Боганида). Właściwie miała na imię Jewdokia (Евдокия), lecz używała imienia Ogdo (w formie dołgańskiej: Ogduo, Огдуо) – tak nazywano ją w rodzinie. Jej dziadek ze strony ojca miał korzenie jakuckie i rosyjskie. Rodzice, Jegor i Fiedosja, mieli trzy córki i przybranego syna; przyszła pisarka była najstarsza z rodzeństwa. Ojciec był lokalnym działaczem partyjnym, który porzucił hodowlę reniferów, za to kładł nacisk na wykształcenie dzieci. Ogdo uczyła się w szkole z internatem w Norylsku, a potem w Wołoczance. Już jako uczennica zafascynowała się poezją po tym, jak w szkolnej bibliotece znalazła tomik wierszy Łesi Ukrainki (zamiłowanie do ukraińskiej poezji zostało jej na zawsze – potem tłumaczyła na dołgański i Łesię Ukrainkę, i Tarasa Szewczenkę). Wkrótce sama zaczęła pisać wiersze, początkowo po rosyjsku. Wysłała je do redakcji „Pionierskiej prawdy”, lecz nie spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem. Za to w 1956 r. za opowiadanie „Paweł Czuprin” Aksionowa otrzymała drugą nagrodę w konkursie zorganizowanym przez gazetę „Sowietskij Tajmyr”.

Po ukończeniu szkoły Ogdo Aksionowa dostała się na studia na wydziale literatury uniwersytetu w Irkucku, lecz wkrótce musiała je przerwać z powodu choroby. Wróciła na Tajmyr i przez jakiś czas była bibliotekarką i kierowniczką tzw. czerwonego czumu, czyli czegoś w rodzaju obwoźnego domu kultury i edukacji, przemieszczającego się po tundrze między osadami koczowników. Takie czumy działały na radzieckiej Północy w latach 1930-1975, zwłaszcza w Komi i w regionach zamieszkanych przez Nieńców. Co ważne, funkcjonowały w miejscowych językach, zwłaszcza że jednym z ich głównych zadań była likwidacja analfabetyzmu. W tym okresie Aksionowa wyszła za mąż za Dmitrija Simakowa. Mieli dwóch synów: Jurija i Władimira.

Być może właśnie w związku z pracą w sferze kultury i edukacji Aksionowa skupiła się głównie na języku dołgańskim, pisząc w nim wiersze i piosenki. Jak wspominała, zainteresowanie ludowymi tradycjami i folklorem zawdzięczała babci, z którą w dzieciństwie spędzała dużo czasu. W 1964 r. zespół taneczny składający się z jej podopiecznych wystąpił w teatrach Krasnojarska i Nowosybirska, a piosenka jej autorstwa zdobyła nagrodę. Pod koniec lat 60. twórczością Ogdo Aksionowej zainteresował się poeta i dziennikarz z Norylska, Walerij Krawiec (Валерий Кравец). Wkrótce został jej tłumaczem i dzięki niemu jej wiersze, piosenki i inne utwory zaczęły ukazywać się po rosyjsku najpierw w czasopismach, potem w osobnych tomikach.

Jako autorka Ogdo była dla tłumacza wymagająca. Krawiec wspominał, w jaki sposób oceniała jego przekłady swoich piosenek – próbowała zaśpiewać rosyjską wersję i jeśli w jej odczuciu brzmiało to dobrze, uznawała tłumaczenie za udane. W 1969 r. wystąpiła też w telewizji, śpiewając własne utwory, co przyniosło jej sławę i nowych tłumaczy. Jeśli mowa o muzyce, zasługą Aksionowej było też odrodzenie sztuki gry na barganie, czyli dołgańskiej drumli.

W tym samym roku doszło do tragicznego wydarzenia w rodzinie pisarki – utonął jej młodszy syn Władimir. Był to wypadek podczas powrotu z wakacji, lecz stał się przyczyną rozpadu małżeństwa. Podobno Dmitrij obwiniał żonę o śmierć syna, twierdząc, że gdyby skupiła się na dzieciach, zamiast na literaturze, nie doszłoby do tego. W końcu popadł w alkoholizm i porzucił Ogdo, która została sama ze starszym synem Jurijem.

W 1973 r. w Krasnojarsku ukazała się pierwsza książka Ogdo Aksionowej w języku dołgańskim – „Baraksan”. Do tej pory drukowano jej twórczość wyłącznie we wspomnianych wyżej rosyjskich przekładach. „Baraksan” można uznać za pierwszy elementarz języka dołgańskiego. Został wydany jeszcze przed opracowaniem alfabetu, o którym w fazie planów Aksionowa mawiała: „wezmę pięć liter od Jakutów i ze dwie od Kazachów”. W tym czasie była aktywną członkinią różnych organizacji młodych literatów. Wkrótce wydała kolejne dwie książki: „Pieśni Dołgan” i „Wzory tundry”. W 1976 r. przystąpiła do Związku Pisarzy ZSRR. W latach 1977-1979 studiowała w Instytucie Literackim im. Gorkiego, w którym kształciło się wielu znanych radzieckich pisarzy, m. in. Czingiz Ajtmatow. W 1979 r. Tajmyrski Okręgowy Komitet Wykonawczy zatwierdził alfabet dołgański, który Ogdo opracowała we współpracy z Anną Barboliną (osobą równie zasłużoną dla kultury i języka, autorką wielu prac językoznawczych i etnograficznych). Właśnie ten moment jest uznawany za początek piśmiennictwa dołgańskiego.

Oczywiście wszystko wyżej wymienione nie było jednym pasmem sukcesów. Aksionowa miała wielu przeciwników. Jedni zarzucali jej, że nie skończyła studiów. Inni twierdzili, że Dołganie nie potrzebują własnego piśmiennictwa, bo wystarczy im rosyjski, a nauka dołgańskiego będzie dla nich tylko obciążeniem. Postawiła na swoim, ale jej opracowany później elementarz dopiero przy siódmym wydaniu doczekał się oficjalnego zatwierdzenia przez władze. Nie układała jej się też współpraca z moskiewskimi wydawnictwami i narzuconymi przez nich tłumaczami, którzy jakoby „nie czuli Północy” i spłycali jej przekaz. Ogdo zależało na tym, by jej tłumaczem pozostawał Walerij Krawiec, jednak nie udało jej się przeforsować tego w Moskwie.

W 1980 r. Ogdo Aksionowa została redaktorką audycji w językach narodów Tajmyru w lokalnym radiu. Przez całe lata 80. i na początku 90. ukazało się jeszcze co najmniej kilkanaście książek jej autorstwa. W 1992 r. został wydany słownik dołgańsko-rosyjski i rosyjsko-dołgański, który przygotowała wraz z Natalią Bieltiukową i T. M. Koszewierową. Aksionowa doczekała się licznych nagród, a jej książki były tłumaczone także za granicą, m. in. w Japonii.

Były także polskie przekłady, choć zapewne można je policzyć na palcach jednej ręki, a i znaleźć niełatwo. W opracowaniu bibliograficznym o życiu i twórczości pisarki znalazłam wzmiankę o Tadeuszu Chróścielewskim i tytuł „Obyczaj przodków”. Niestety, zabrakło informacji, gdzie się to ukazało, choć z taką wskazówką może kiedyś się uda znaleźć. Znalazłam za to inny przekład (być może tego samego wiersza) w czasopiśmie „Pod Wiatr”. Jego autorką jest Qaarcaana Kowalska. Przytaczam go poniżej.

* * *
Jest u Dołganów taki zwyczaj –
Dzielić się pierwszą zdobyczą.
Zapamiętaj, chłopcze.

Daj gościowi najlepszy kawałek,
Drugi kawałek – dla staruszków.
Zapamiętaj, chłopcze.

Stare podanie głosi –
Temu się wiedzie,
Kto przed ludźmi nie ukrywa swego sukcesu.
Uwierz mi, chłopcze.

Jest u Dołganów taki zwyczaj –
Dziel się – i sam odniesiesz sukces
(i nie zostaniesz z niczym
i sukces cię nie opuści).

W „Życiu Literackim” z 1976 r. znalazłam też wzmiankę o Ogdo Aksionowej w kontekście początków literatury dołgańskiej– chodziło o książkę „Baraksan”.

Ogdo Aksionowa zmarła w 1995 r. w Dudince i tam też jest pochowana. W Chatandze działa poświęcone jej muzeum, w którym niedawno obchodzono 85-lecie jej urodzin. Jubileuszowa wystawa została otwarta także w Domu Przyjaźni Narodów w Krasnojarsku. Poniżej zaś nagranie z wieczoru pamięci w Dudince, które zawiera też materiały archiwalne z samą pisarką.

Zapraszam do lektury wpisów moich azjatyckich współblogerek: o złotym wieku kobiecej twórczości pisarskiej w Japonii oraz o pierwszej poetce chińskiej.

Literatura

Pod Wiatr, nr 1 (160), 2012
Życie Literackie, nr 9 (1257), 1976.
Всероссийская перепись населения 2010 г. Т. 4. Национальный состав населения Российской Федерации
Огдо (Евдокия) Егоровна Аксёнова. Библиографический указатель, Таймырская окружная библиотека, Дудинка, 1993.

http://www.krskstate.ru/about/narod/etnoatlas/0/eid/21
http://my.krskstate.ru/docs/authors/aksyenova-ogdo-evdokiya-egorovna/

Вопреки линии партии

http://raipon.info/peoples/dolgans/dolgans.php
https://sgnorilsk.ru/news/vystavki-k-yubileyu-ogdo-aksenovoj-otkrylis-na-tajmyre-i-v-krasnoyarske