Artykuł Bożeny Ciesielskiej o jeszcze jednym poemacie Gustawa Zielińskiego – „Samobójcy”, napisanym w początkowym okresie zesłania w Tobolsku, a więc jeszcze przed „Kirgizem” i „Stepami”.
Poemat Samobójca Gustaw Zieliński
Bożena Ciesielska
Gustaw Zieliński był autorem kilku poematów: Kirgiz (1842 r.), Stepy (część I w 1842 r.), Samobójca (1835 r.), Koń Beduina. Utwór Kirgiz został przetłumaczony na wiele języków (m. in. na rosyjski, czeski, francuski, włoski, angielski, czterokrotnie na niemiecki)[1]. Było także kilka edycji polskiego wydania. Ostatnio w 2009 r. Kirgiza (wraz ze Stepami i Koniem Beduina) wydał H. Marciszewski w Siedlcach[2] oraz M. Krajewski w 2011 r.[3]. Poemat romantyczny Kirgiz został doceniony w Kazachstanie jako utwór o Kirgizach. Pozostałe poematy, które wymieniłam na wstępie, nie doczekały się należytego odbioru. Są utworami nieznanymi – może poza historykami literatury i miłośnikami czytania – a jednak wartymi poznania i przeczytania chociażby przez regionalistów.
Utwór Samobójca powstał w Tobolsku, czyli w początkowym okresie zesłania. Borykał się wtedy G. Zieliński z chorobą, zimnem, tęsknotą za rodziną i kłopotami materialnymi. W tym czasie otrzymał wiadomość o śmierci ojca (1834 r.). Konstanty Wolicki pisał: W tych czasach stworzył poemat pt. Samobójca, a ktokolwiek zna okolice Tobolska, pozna je w czarownych obrazach tego poematu[4]. Te właśnie opisy są najlepszą partią Samobójcy; zapowiadają powstałe w kilka lat później opisy Kirgiza i Stepów, będące tytułem do chwały poetyckiej Zielińskiego – dodał J. Odrowąż-Pieniążek[5]. Początkowo utwór był publikowany we fragmentach z powodu ocenzurowania. Całość ukazała się w Toruniu w 1878 r., choć z pewnymi zmianami, które poczynił autor Samobójcy.
Poemat Samobójca składa się z czterech części i nie są one ściśle ze sobą powiązane. Można powiedzieć, że ten utwór ma swobodną formę poetycką i nastrój. Głównym wątkiem jest samobójstwo młodego człowieka. Część I poematu wyraża ogólne rozważania o ojczyźnie. Ten piękny kraj, o którym pisze osoba opowiadająca, został upodobniony do zranionego rycerza. Niestety, rycerz nie rusza do walki, mimo że słyszy sygnał do boju. W tej to krainie – w którą stronę okiem / Pociągniesz – z smutnym spotkasz się widokiem, / Plony są bujne, lecz spodem pod niemi / Ileż krwi wsiąkło i łez do tej ziemi – mówi z żalem i goryczą podmiot liryczny.
Część II opisuje rozterki podmiotu lirycznego i jednocześnie bohatera (można ich obu utożsamić z G. Zielińskim). Nawiązuje on do pobytu w więzieniu po aresztowaniu (Znam loch podziemny z warownymi mury). W tej części poematu dominuje nastrój zwątpienia i beznadziei: (Nie wiesz, do kogo zwrócić się po wsparcie, / I wkoło wodzisz błędnymi oczami; / Bo ci się zdaje, że nawet do Boga / Ciężkim wrzeciądzem zaparta jest droga). Oprócz osobistych refleksji związanych z samotnością i bezsilnością do głosu dochodzą rozterki związane z sensem walki o wolność i niezależność. Podmiot liryczny podaje przykłady wydarzeń i postaci z historii (rewolucja francuska, Waszyngton i Kościuszko). Padają też ważne słowa: Każdy naród w swych dziejach ma ciernie i kwiaty.
Z Samobójcy pochodzi często przytaczany cytat: Nie zginie praca dla dobra ludzkości, / Gdy płynie z źródeł najczystszej miłości. / A to, co było kwiatem w ideale, / Może dać owoc – w przyszłości”.
Ta część powieści poetyckiej zawiera – oprócz rozmyślań związanych z uwięzieniem – ogólne rozważania i refleksje młodego człowieka. Dominują w niej długie wersy sprzyjające oddaniu przeżyć i myśli.
W części III zostaje opisane polowanie. Stąd wersy są krótkie i dynamiczne (Szum, trzask, wrzawa, psów szczekanie, / Huk wystrzałów, trąbek granie / I śród zgiełku – zamieszane / Dzikiej pieśni dziksze tony / I znów w jeden akord zlane). Poeta stosuje wyrazy dźwiękonaśladowcze: hop, hej, ej, ho, ho, aby oddać atmosferę zabawy młodych ludzi. Wszyscy są zajęci polowaniem. Jeden z myśliwych stoi samotnie i pogrąża się w rozmyślaniach (I nie chciał dzielić myśliwskiej zabawy). W tych fragmentach dominują wersy długie, które oddają nastrój sprzyjający myślom, rozterkom i wspomnieniom młodego człowieka. W jego duszy toczy się walka. Młodzieniec popełnia samobójstwo (Lecz wkrótce wrzawa ucichła wesoła, / Jednego strzelca zabrakło do koła; / Próżno wołają i śledzą oczyma,/ Cisza – i ciemność – każdy się zasmucił – / Już noc nadeszła, a młodzieńca nié ma; / Wrócili wszyscy, on jeden nie wrócił.).
Wątek o samobójstwie był oparty na autentycznym wydarzeniu. Jeden z zesłańców zabił się z tęsknoty za ojczyzną.
Część IV poematu nawiązuje do samobójczej śmierci młodego człowieka i opisuje zdarzenie. Ciało zostało znalezione na drugi dzień (Przy zmarłym leżał papier w połowie krwią zlany,/ Nieznajomym językiem dla tłumu pisany; / Obok obraz kobiety, w której boskie lica / Patrzył się raz ostatni przy blasku księżyca./ Dalej broń rozerwana, a której użycie / Świadczyło, że się targnął na własne swe życie.). Zgromadzeni ludzie próbują znaleźć przyczynę śmierci. Jedni potępiają samobójstwo, inni odmawiają posługi należnej zmarłemu, jeszcze inni współczują… Jeden człowiek stara się zrozumieć przyczynę desperackiego kroku młodzieńca (Czy znał go?… nie! on tylko umiał czuć niedolę / I on także w nieszczęścia wychował się szkole, / On także cierpkie życia przechodził koleje / I wiedział, czym jest człowiek – gdy straci nadzieję.).
Te partie poematu są pisane trzynastozgłoskowcem, gdyż służą opisom przyrody oraz reakcjom ludzi zebranych przy ciele samobójcy. Część jest zapisana ośmiozgłoskowcem. Dotyczy to fragmentu, który jest hymnem, czyli pieśnią pogrzebową oraz partii poświęconej wyrażeniu tęsknoty za utraconym dzieciństwem, młodością i miłością (Gdzież miłość i jej słodycze?… / Z róż i mirtów zwite wianki / I rozkosze tak zwodnicze? / Gdzież serce mojej kochanki?… / Pierwsza łezka, rąk ściśnienie / I te lube niepokoje, / I to boskie zachwycenie; / Ach! gdzież są uczucia moje? / Gdzież miłość i jej słodycze?… / Gdzież sława?…). Są to słowa zapisane przez samobójcę, gdyż tekst nie ma zakończenia. Czy zabił się z powodu tęsknoty za krajem czy z powodu nieszczęśliwej miłości do ukochanej kobiety? A może z obu przyczyn? Osoba opowiadająca zadaje wiele pytań, na które szuka odpowiedzi. Nie wiadomo, dlaczego młodzieniec targnął się na swoje życie. Nie wiadomo czy lepiej żyć z myślą, że się umrze czy lepiej skończyć ze sobą i nie cierpieć…
Gustawa Zielińskiego jako autora poematów poetyckich zaliczano do Ukraińskiej Szkoły Romantyków[6].
Przypisy
[1] G. Zieliński, Kirgiz i inne poezje, opracował i wstępem poprzedził J. Odrowąż-Pieniążek, Warszawa 1956, s. 5.
[2] G. Zieliński. Poeta-Żołnierz-Zesłaniec, Poematy: Tom I, Stepy, Kirgiz, Koń Beduina, poematy wybrał i przygotował H. Marciszewski, Siedlce 2009.
[3] G. Zieliński, Kirgiz. Powieść, wstępem poprzedził, przypisami uzupełnił i do druku przygotował M. Krajewski, Rypin-Skępe-Płock 2011.
[4] G. Zieliński, Kirgiz i inne poezje, opracował i wstępem poprzedził J. Odrowąż-Pieniążek, Warszawa 1956, s. 15.
[5] Tamże, s. 15.
[6] G. Zieliński. Poeta-Żołnierz-Zesłaniec, Poematy: Tom I, Stepy, Kirgiz, Koń Beduina, poematy wybrał i przygotował H. Marciszewski, Siedlce 2009.