W tym roku przypada stulecie Tuwińskiej Republiki Ludowej, znanej także jako Tannu-Tuwa – formalnie niepodległego, a faktycznie zależnego od ZSRR państwa, które istniało w latach 1921-1944. Podobnie jak narody turkijskie znajdujące się w granicach ZSRR, Tuwińcy w tym czasie podejmowali próby opracowania własnego alfabetu. Wkrótce te dążenia zostały skazane na niepowodzenie, a ich prekursorzy padli ofiarą represji, lecz zwłaszcza dlatego warto o nich wspomnieć – tym razem na przykładzie Mongusza Łopsan-Czimita (Монгуш Лопсан-Чимит, 1888-1941), autora pierwszego tuwińskiego alfabetu.
Język tuwiński nie miał własnego alfabetu aż do lat 30. XX w. Wcześniej w oficjalnych sytuacjach w Tuwie używano języka mongolskiego w zapisie staromongolskim, który znali jedynie urzędnicy i elita. W 1927 r. władze Tuwińskiej Republiki Ludowej podjęły decyzję o opracowaniu własnego alfabetu na podstawie alfabetu łacińskiego. Najbardziej wykształconą grupą ludności młodego państwa byli lamowie, do których należał właśnie Mongusz Łopsan-Czimit. Być może właśnie dlatego udawało im się przez pierwsze lata jakoś współistnieć z komunistami – na początku byli im po prostu niezbędni. Ale od początku.
Mongusz Łopsan-Czimit urodził się w 1888 r. w Ak-Ałasz (obecnie kożuun barun-chemczycki). W wieku 5 lat został wysłany do Mongolii. Przez osiem lat pobierał nauki w klasztorze Gandan w Urdze (obecnie Ułan Bator), a następnie przez dziesięć lat w klasztorze Labrang w północno-wschodnim Tybecie, gdzie otrzymał tytuł doktora filozofii buddyjskiej. Studiował także w Petersburgu. W 1911 r. wrócił do Tuwy i zamieszkał w klasztorze Ustuu-Churee niedaleko Czadanu, a w końcu został jego przełożonym.
W 1928 r. Mongusz Łopsan-Czimit wraz ze swoimi współpracownikami opracował projekt tuwińskiego alfabetu. Wcześniej zgłębiał charakterystyczne cechy różnych języków: sanskrytu, chińskiego, mongolskiego, niemieckiego, angielskiego i rosyjskiego, szukając w ich fonetyce podobieństw z językiem tuwińskim. Za podstawę alfabetu tuwińskiego przyjął w końcu niemiecki. W lutym 1929 r. jego projekt uzyskał aprobatę władz Tuwińskiej Republiki Ludowej. Jednakże już wkrótce zmieniła się sytuacja polityczna, a wraz z nią nastawienie władz do propozycji alfabetu i jej autora. W listopadzie tego samego roku, na VIII zjeździe Tuwińskiej Partii Ludowo-Rewolucyjnej po raz pierwszy padły tak zdecydowane hasła walki z feudalizmem i likwidacji tegoż jako klasy społecznej. W związku z tym alfabet opracowany przez lamę nie miał już szans na akceptację. Rok później Mongusz Łopsan-Czimit został zaproszony na Uniwersytet Leningradzki, lecz w związku z wyżej wymienionymi powodami nie miał już szans na wyjazd.
Według jednych źródeł Mongusz Łopsan-Czimit został rozstrzelany bez sądu jako kontrrewolucjonista i wróg ludu. Według innych – pod zarzutem kierowania spiskiem, mającym doprowadzić do lokalnego powstania. Nie ma również jednoznacznej informacji o dacie egzekucji – miała ona miejsce 31 grudnia 1940 r. lub 1 lutego 1941 r. Tak czy inaczej szczątków Łopsan-Czimita nigdy nie odnaleziono, wraz z nim zginęli też inni lamowie, a klasztory zostały zniszczone. Mongusz Łopsan-Czimit został zrehabilitowany w 1965 r.
Literatura
80 лет назад был расстрелян Монгуш Лопсан-Чимит, автор первого тувинского алфавита
https://www.sibreal.org/a/kak-v-tuve-repressirovali-monahov-i-ih-sem-i/31302400.html
https://www.tuva.asia/news/tuva/3767-lopsan-chimit.html
https://www.tuva.asia/journal/issue_8/2544-bicheldey.html