Szakarim Kudajberdiuły (Шәкәрім Құдайбердіұлы, 1858-1931) był kazachskim filozofem, poetą, pisarzem i tłumaczem, a przy tym krewnym Abaja Kunanbajuły (jego ojciec Kudajberdi był przyrodnim bratem Abaja), którego uważał za swojego mistrza. W tym roku upływa 160 lat od jego urodzin.
Szakarim Kudajberdiuły, podobnie jak wielu współczesnych mu przedstawicieli kazachskiej inteligencji, zginął w czasach stalinizmu, lecz było to na początku lat 30., gdy do wielkiego terroru było jeszcze daleko – nie był aresztowany ani przesłuchiwany, lecz został nieoczekiwanie zastrzelony w stepie, bez sądu i wyroku. Pamięć o Szakarimie i jego dziełach mogła odrodzić się dopiero po rehabilitacji w 1958 r. Poniżej przedstawiam artykuł Ajana Adena (Аян Аден) z portalu E-history.kz (przekład własny z języka rosyjskiego), który zawiera informacje o życiu i rodzinie poety, przypuszczenia i świadectwa dotyczące jego śmierci i dalsze losy jego bliskich.
20 faktów z życia Szakarima Kudajberdyuły
Ajan Aden
(oryginał)
W tym roku upływa 160-lecie urodzin poety, tłumacza i filozofa Szakarima Kudajberdyuły. Szakarim Kudajberdyuły był kazachskim uczonym, który wniósł znaczny wkład w rozwój literatury kazachskiej i był uczniem wielkiego Abaja. W związku z tym przedstawiamy ciekawe fakty z jego życia.
1. Pod koniec XIX w. Szakarim dzięki swojemu pędowi do wiedzy zbliżył się z Abajem. „Gdy skończysz 40 lat, wyślę cię za granicę, żebyś uzupełnił i poszerzył swoją wiedzę o religii i historii krajów. Prace uczonych starożytnej Grecji znajdziesz w Stambule, święta Mekka i Medyna wzbogacą cię o starożytną naukę arabską, a w bibliotece Egiptu, zbudowanej przez Aleksandra Macedońskiego, zapoznasz się z pracami uczonych różnych epok. Koniecznie musisz wybrać się do tych czterech miast. Ja pokryję wszystkie koszty” – tak mówił wielki Abaj. Jednakże przedwczesna śmierć synów Kunanbaja i Abaja – Ospana, Abdrachmana, Szake i innych legły ciężarem na barki Abaja, który żałował, że nie zdołał dotrzymać obietnicy.
2. Syn Szakarima – Sufijan (Суфиян) urodzony przez pierwszą żonę Mauen (Мәуен), zmarł w latach 20. XX w.
3. Z drugą żoną Ajganszą (Айғанша) Szakarim miał czterech synów i dwie córki. Starszy syn Kapyr (Gafur, Ғафур) został wtrącony do więzienia bez sądu ani śledztwa. W celi sam poderżnął sobie gardło.
4. Pozostałe dzieci Szakarima zostały sierotami. Jednakże miejscowi zawistnicy nie dawali im spokoju. O tym w swoich wspomnieniach pisze Kamila Kapyrkyzy (Камила Капыркызы): „W 1931 r., gdy zabito w stepie naszego dziadka Szakarima, nas – mnie i moją mamę Makej, jako przedstawicielki rodu bogaczy-kułaków, aresztowano i wysłano do Karauył. Tam zamknięto nas w opuszczonym, ciemnym domu. Miałam wtedy 13 lat i wiele jeszcze nie rozumiałam. Zapamiętałam tylko przenikliwe zimno i porzucony dom pełen szczurów. Tej nocy nie zmrużyłyśmy oka. A czekało nas jeszcze jedno doświadczenie – przesłuchanie. I wtedy widniejące z daleka góry Szynggystau wydawała mi się najstraszniejszym miejscem na ziemi. Mieszkając z dala od ojczyzny wspominałam rodzinną ziemię, krewnych, lecz brakowało mi odwagi, by tam wrócić. Gdy przyjechałam do rejonu abajskiego, odwiedzałam jedynie groby Abaja i Szakarima w Żidebaju. Stamtąd do Karauył jest bardzo blisko, ale wracałam znów do obwodu tałdykorgańskiego”.
5. Szakarim miał dwie żony. Pierwsza z nich zmarła w czasie konfiskaty, a jej syn – wskutek choroby. Z drugą żoną Szakarim miał czterech synów – Kapyra, Kabysza (Қабыш), Achata (Ахат) i Zijata (Зият).
6. Kapyr i Bajazit (jego syn – przyp. tłum.), nie wytrzymawszy tortur w więzieniu, popełnili samobójstwo.
7. Poeta i kompozytor Kabysz Szakarimuły zmarł z głodu. Jego ciało zostało odnalezione w stepie. Za cholewką buta Kabysza znaleziono sfatygowany zeszyt, w którym były zapisane jego ostatnie wiersze. W swoich wierszach Kabysz pisał, jak bardzo chciałby zobaczyć się z krewnymi i do woli najeść się chleba.
8. Achat Szakarimuły został zesłany na Syberię. Gdy pojawiło się hasło „Dzieci nie powinny odpowiadać za ojców”, napisał list bezpośrednio do Stalina i w końcu odzyskał wolność (dożył 84 lat, udało mu się także odnaleźć i należycie pochować szczątki ojca – przyp. tłum.). O tym, jakie przeżył trudności, świadczą wprost trzy próby samobójcze (w 1931, 1932 i 1937 r.). W przypadku tej ostatniej, w 1937 r., wydawało się, że nic już nie stanie na przeszkodzie, by jego męka się zakończyła: Achat wbił sobie w pierś igłę, ale… przeżył. Potem okazało się, że szpikulec igły cudem zatrzymał się na osierdziu. W Semeju do tej pory żyją lekarze, którzy robili Achatowi zdjęcia rentgenowskie, na których wyraźnie widać igłę.
9. Najmłodszy syn Szakarima, Zijat, w 1931 r. za radą ojca wziął swoją część majątku i powędrował do Chin. W 1934 r. ukończył krótkie kursy nauczycielskie w mieście Sarysumbe (obecnie Altay w Sinciangu). W 1935 r. stał na czele kazachsko-kirgiskiego oddziału oświaty w Urumczi, kierował też działem literackim kazachskiej redakcji gazety „Sinciang”. W 1937 r., w czasach rządów Sheng Shicaia (gubernatora, który przeprowadził w Sinciangu czystki przypominające stalinowskie – przyp. tłum.) został aresztowany w wyniku donosu i słuch po nim zaginął.
10. Achat Szakarimuły pisał tak: „Gdy Szakarim był wójtem, przyszedł doń nauczyciel z aułu. Prosił go o pomoc. Nauczyciel chciał się ożenić ze swoją ukochaną, lecz rodzice dziewczyny wyswatali ją za bogacza. Szakarim podjął decyzję na korzyść zakochanych, lecz działacze partyjni nie zgodzili się z jego decyzją i zbojkotowali go. Po tym przypadku Szakarim usunął się z życia publicznego”.
11. Wśród ludu istnieje kilka wersji tego, w jaki sposób oddział Abzała Karasartowa spotkał i zabił Szakarima. Według jednej z nich Szakarim przypadkiem natknął się na oddział milicji, gdy z grupą Kazachów chciał uciec do Chin. Szakarim odłączył się od grupy i w pojedynkę spotkał się z oddziałem. Ci zaś nie poznali go, bo była gęsta mgła i zaczęli strzelać. Zgodnie z tą wersją rozkaz wydał Abzał Karasartow, a strzał oddał nauczyciel nazwiskiem Chalitow z aułu Abaj.
12. Ponadto istnieją jeszcze dwie wersje. Według jednej z nich to ponure zabójstwo zorganizował Państwowy Zarząd Polityczny, zabijając 70-letniego aksakała 2 października; na miejscu zbrodni pozostawiono podarowany przez Abaja winchester, obok ułożono także zabitego konia Ołżabaja Szałabajewa (jednego z czekistów – przyp. tłum.). Według innej wersji poeta-filozof zginął z ręki czekisty, gdy odwrócił się doń plecami. Tak czy inaczej zwłoki Szakarima wrzucono do wyschniętej studni.
13. Akt zgonu Szakarima Kudajberdiuły, przywódcy powstania, byłego wójta, religioznawcy został sfabrykowany. Wszystkie prace Szakarima zostały spalone. Palacz z Państwowego Zarządu Politycznego zachował jedną jedyną fotografię Szakarima.
14. Ajtmurza Tunlikbajew (członek grupy Karasartowa – przyp. tłum.) tak pisał o śmierci Szakarima: „W tym jesiennym dniu dyżur pełnił Baszkir nazwiskiem Chalitow, który, zobaczywszy tłum jeźdźców, krzyknął o tym Karasartowowi. Karasartow natychmiast rozkazał strzelać. Gdy czekiści zaczęli strzelać, z tłumu wystąpił człowiek, który, machając rękami, pokazywał, że są bezbronni. Jednakże nie było rozkazu wstrzymać ogień, więc Chalitow strzelił drugi raz. W tym momencie zrozumieli, że był to Szakarim. Karasartow kazał go rozebrać, zwłoki Szakarima związano sznurami, załadowano na wielbłąda, zawieziono do Bakanasu i wrzucono do studni”.
15. O ostatnich godzinach życia Szakarima pisze Berdesz Azimbajew: „Wraz z kilkoma krewnymi przyjechaliśmy do Szakarima do Szakpaku, aby go odwiedzić i przy okazji wybrać się na polowanie. Gdy na nim byliśmy, rozległy się strzały. Wtedy Szakarim powiedział: »To pewnie ten oddział, który ściga powstańców. Poczekajcie tu na mnie, powiem im, że nie mamy broni«. Gdy rozległ się huk drugiego wystrzału, zrozumieliśmy, że Szakarim został zabity, lecz przestraszeni uciekliśmy, przekraczając chińską granicę”.
16. Według wspomnień Chamita Jergalijewa w 1959 r. po rehabilitacji Szakarima Kudajberdiuły Abzał Karasartow przychodził do Związku Pisarzy Kazachstanu, walił pięścią w stół i żądał pociągnięcia do odpowiedzialności osób, które chcą rehabilitować przywódcę bandy.
17. „Szakarim” to spuścizna pozostawiona nam przez „wykształconych” ludzi Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego i NKWD z czasów Stalina. Prawdziwe imię poety to Szahkarim (Шаһкарим). W książce opublikowanej w 1911 r. na stronie głównej jest zapisane właśnie tak. Takim samym imieniem były też podpisane jego prace opublikowane w czasopiśmie „Ajkap”, gazecie „Kazak” i w listach do Sabita Mukanowa. Na nagrobnym pomniku również napisano „Szahkarim”.
18. Według danych z 1914 r. w zimowej osadzie Szakarima było kilka jurt na 16 osób i inne pomieszczenia mieszkalne. W jego gospodarstwie było ponad 400 owiec i 8 wielbłądów.
19. Pieśni Szakarima zostały po raz pierwszy zapisane nutami przez Holendra Alwina Bimboesa. W jego zbiorze „Etnografia muzyczna” wydrukowano dwie pieśni Szakarima pod tytułami „Szakarim nr 1” i „Szakarim nr 2”.
20. Szakarim Kudajberdyuły zapoznał kazachskich czytelników z najlepszymi wzorcami literatury rosyjskiej i zachodniej. Wysoko cenił twórczość Lwa Tołstoja, przez całe życie uważał się za jego ucznia. Korespondował z nim i tłumaczył jego dzieła na rosyjski.