W tym kończącym się już roku 10 sierpnia przypadło 175-lecie urodzin Abaja Kunanbajuły (1845-1904), klasyka literatury kazachskiej. Wspominałam o nim kiedyś, poruszając temat „Drogi Abaja” – jego biografii autorstwa Muchtara Ӓuezowa, a także Szakarima Kudajberdiuły, z którym był spokrewniony. Z tej okazji warto jednak napisać coś więcej, zwłaszcza że niektóre dzieła Abaja można przeczytać także po polsku.
Na początku uwaga o pisowni. W źródłach polskojęzycznych do niedawna dominowała zapożyczona z rosyjskiego pisownia „Abaj Kunanbajew” (Абай Кунанбаев). W polskim wydaniu „Słów” tłumacz, Henryk Jankowski, użył formy „Abaj Kunanbajuly” (Абай Құнанбайұлы), bardziej zbliżonej do kazachskiej, oznaczającej dosłownie „syn Kunanbaja”. Z kolei tłumacz niektórych wierszy, Eugeniusz Józef Kucharz, użył pisowni „Kunanbajuli”. W zapisie alfabetem łacińskim, który ma zostać wprowadzony dla języka kazachskiego, wygląda to tak: Abaı Qunanbaıuly. Ja zaś postanowiłam na blogu używać takiej formy, jaką stosuje Centrum Kultury i Nauki Kazachskiej im. Abaja w Słupsku: Abaj Kunanbajuły. Zresztą, jak widać po samej nazwie tego centrum, często używa się samego imienia Abaja, którym nazywano go w rodzinie, choć w rzeczywistości urodził się jako Ibrahim (Ибраһим).
Ibrahim Kunanbajuły urodził się w Kaskabułak/Żidebaj/Karauł (różne źródła podają różne nazwy), obecnie w rejonie abajskim obwodu wschodniokazachstańskiego, a wówczas w powiecie bijskim guberni tomskiej. Był synem Kunanbaja Ӧskenbajuły (Құнанбай Өскенбайұлы), lokalnego przywódcy (agi-sułtana) z rodu Tobykty, i jego drugiej żony Ulżan (Ұлжан). Początkowo uczył się w medresach w Eskitam i Semipałatyńsku (obecnie Semej), przez jakiś czas także chodził do rosyjskiej szkoły. Nauczył się rosyjskiego, arabskiego, perskiego oraz turkijskiego języka literackiego. Oprócz tego wpływ wywarły nań spotkania z intelektualistami przebywającymi na zesłaniu, w tym Polakami.
Już jako nastolatek Abaj był przyuczany przez ojca do kariery urzędniczej i w późniejszych latach piastował różne stanowiska. W 1885 r. został sędzią wyższym Kazachów w guberni semipałatyńskiej. Zaproponował wówczas projekt reformy kazachskiego prawa zwyczajowego, wydany w 1886 r. w Kazaniu jako „Kodeks dla prostych Kazachów”. Zachowały się także inne dokumenty związane z jego działalnością publiczną, w tym apelacja do senatu rosyjskiego.
Talent literacki i muzyczny Abaja również dał znać o sobie we wczesnej młodości. Pierwsze wiersze powstały, gdy miał zaledwie 10 lat. Komponował także muzykę do napisanych przez siebie słów. Jego dorobek literacki obejmuje 223 wiersze, kilka poematów oraz „Słowa” – zbiór rozważań filozoficznych, moralizatorskich, religijnych i społecznych. Abaj był także tłumaczem poezji rosyjskiej, w tym Puszkina, Lermontowa i Kryłowa, ale nie tylko. Poprzez język rosyjski zapoznał się z literaturą innych krajów europejskich, dzięki czemu kazachskich przekładów doczekały się utwory Byrona, Goethego, a nawet Mickiewicza (wiersz „W imionniku S. B.”). Zajmował się także literaturą perskojęzyczną, parafrazując niektóre utwory po kazachsku.
Abaj Kunanbajuły zmarł w 1904 r. w Żidebaj i tam też został pochowany. Obecnie znajduje się tam mauzoleum, w którym jest pochowany także jego bratanek Szakarim Kudajberdiuły (Шәкәрім Құдайбердіұлы). W okolicy są także groby innych członków rodziny. Abaj miał trzy żony i dziesięcioro dzieci. Niektórzy spośród jego potomków również poświęcili się literaturze. Z kolei Muchtara Ӓuezowa (Мұхтар Әуезов), autora „Drogi Abaja”, również łączyły z Abajem więzy rodzinne. Jego dziadek Ӓuez był bratem Nurganym, czwartej żony Kunanbaja. Sam zaś Ӓuezow ożenił się z Kamilą, wnuczką Abaja. Pierwszym biografem poety był natomiast Älichan Bökejchan (Әлихан Бөкейхан).
Dzieła Abaja zostały przetłumaczone na wiele języków, niektóre z nich także na polski. W 1996 r. poemat „Masgut” i wiersz „Oczu moich źrenico” zostały opublikowane w „Przeglądzie Orientalistycznym” w tłumaczeniu Małgorzaty Łabęckiej-Koecherowej z oryginału (nr 3-4 (179-180) 1996). Wiersze poświęcone porom roku zostały przetłumaczone przez Eugeniusza Józefa Kucharza („Wiersze. Pory roku”, wyd. Patricianum, Katowice 2017). Były także przekłady, które nie ukazały się drukiem: Władysława Sokołowskiego i Michała Bajorka. Jeśli dowiem się o innych, uzupełnię informacje.
Z kolei „Słowa” doczekały się aż dwóch przekładów: Raisy Juchniewicz i Henryka Jankowskiego. Pierwszy, z języka rosyjskiego, ukazał się w 2008 r. w Astanie pt. „Қара сөздер, поэмалар. Книга слов, поэмы. Księga słów, poematy” (wyd. KazPoligrafIzdat). Drugi, z oryginału, został opublikowany z inicjatywy ambasady Kazachstanu w 2019 r. („Qara sózder. Słowa”, wyd. Inicjał).
Już w zeszłym roku w związku ze zbliżającym się jubileuszem Abaja w Kazachstanie została zapoczątkowana akcja #abai175. Polegała na tym, żeby odczytać fragment jego utworu, opublikować nagranie w Internecie i zaprosić kogoś do kontynuacji. W Polsce akcję rozpropagowała tłumaczka Assel Sagimbekova. Nagrania polskich uczestników znajdują się na jej kanale YouTube.
Chciałabym napisać więcej o upamiętnieniach Abaja, ale do tego trzeba by osobnego wpisu, na razie ograniczę się więc do polskich, których jest niewiele. Od zeszłego roku przy Akademii Pomorskiej w Słupsku działa wspomniane wyżej Centrum Kultury i Nauki Kazachskiej im. Abaja. Ponadto w tym roku Poczta Polska wydała poświęcony mu znaczek.
Literatura
Abaj, Qara sózder. Słowa, tłum. Henryk Jankowski, Inicjał, Warszawa 2019
https://adebiportal.kz/ru/authors/view/2
https://media.kpfu.ru/news/v-kfu-proshli-semki-dokumentalno-filma-pro-klassika-kazakhskoy-literatury
Źródło głównego zdjęcia: https://rus.azattyq.org/a/29972593.html