Czwarta część artykułu Mongusza Bajyr-ooła „Jurta w tradycyjnej kulturze tuwińskiej”. Wnętrze jurty i symbolika jego poszczególnych elementów.
Jurta w tradycyjnej kulturze tuwińskiej – część IV
Mongusz Bajyr-ooł (Монгуш Байыр-оол)
(kandydat nauk filozoficznych, starszy pracownik naukowy sektora socjologii Tuwińskiego Instytutu Badań Humanistycznych przy Rządzie Republiki Tuwy)
(część I)
(część II)
(część V)
Informacje o podziale domostwa zgodnie z nazwami dwunastoletniego cyklu życiowego przytaczali w swoich dziełach Jurij Aranczyn i Mongusz Kenin-Łopsan. Symboliczne nazwy części powierzchni mieszkalnej jurty:
- część honorowa była oznaczana jako „mysz” – symbol bogactwa, gdyż to tam stały skrzynie z najcenniejszymi rzeczami,
- przejście między częścią honorową a krawędzią łóżka nazywano „krową”, co miało symbolizować dostatek;
- miejsce gospodarza – „tygrys”, symbol władzy i męstwa;
- miejsce na tylnym końcu łóżka, gdzie siedziała gospodyni – „zając”, symbol pokory;
- początek miejsca, gdzie przechowywano żywność – „smok”, symbol darów niebiańskich i ziemskich;
- przestrzeń między skrzynią but aptara (бут аптара) a stojakiem na naczynia, gdzie przechowywano żeliwny kocioł na trójnogu, czajnik i drewniane cebrzyki z wodą – „wąż”, symbol wilgoci i ziemi;
- przestrzeń przed i za drzwiami, aż do konowiązu znajdującego się o 10-15 kroków na zachód – „koń”, symbol przemieszczania się;
- przestrzeń na lewo od wejścia, gdzie umieszczano nowo narodzone zwierzęta i gdzie siedzieli biedacy przychodzący po pomoc – „owca”, symbol ludzi i zwierząt potrzebujących opieki;
- miejsce, w którym przechowywano bukłak z kumysem, końską uprząż i broń – „małpa”, przedstawiciel zwierząt wyższych;
- miejsce przeznaczone dla młodych mężczyzn, synów gospodarza – „kogut”, symbol płodności i młodości;
- początek miejsca, w którym siadali goście płci męskiej – „pies”, symbol wierności;
- początek miejsca, w którym stały skrzynie z cennymi przedmiotami – „świnia”, symbol sytości.
Sam urodziłem się i wychowałem w sześciokratowej filcowej jurcie na brzegu szumiącej górskiej rzeki Ałasz. Dlatego dobrze pamiętam przestrzeń mieszkalną swojej jurty. Pośrodku domostwa znajdowało się palenisko, na początku na trójnogu, a w czasach radzieckich w postaci żelaznego piecyka. Naprzeciwko wejścia dör badży (дөр бажы), przed dwoma skrzyniami aptara, na honorowym miejscu siedział mój ojciec, a czasami honorowy gość. Prawa strona jurty była uważana za kobiecą, w której stało łóżko dödżek (дөжек). Miejsce u wezgłowia łóżka nazywało się syrtyk badży (сыртык бажы) – poduszka w kształcie wałka. Podczas uczty i przyjmowania gości siedział tam gospodarz, zwrócony twarzą do paleniska. W czasie uczty obok gospodarza stał czajnik z herbatą. U wezgłowia łóżka wisiała kołyska dla niemowlęcia. W dödżek baary (дөжек баары) – w nogach łóżka siedziała moja matka. Między nią a ojcem siedzieliśmy my – dzieci. Dalej przy łóżku, które później było żelazne, stała szafa elgiirge (элгиирге) z kilkoma półkami. Leżały na niej naczynia, a obok stały lub wisiały, przywiązane do krat, drewniane cebrzyki i moździerzyki do soli i herbaty. U dołu znajdował się żeliwny kocioł pasz (паш), moździerze do mielenia ziarna, szuruun (шуруун) do pędzenia mlecznej wódki, inne rzeczy związane z codziennymi kobiecymi czynnościami, w tym żywność.
Z lewej strony jurty za skrzyniami aptara, w miejscu zwanym czü’k (чүък) znajdował się szereg skórzanych worków (barba – барба; taałyng – таалың) ustawionych na drewnianych podstawach. W tym miejscu co rano po przebudzeniu układano odzież i futrzane kołdry. Miejsce, w którym zaczynał się czü’k, nazywało się czyyszkyn (чыышкын) lub czü’k adaa (чүък адаа; dosłownie – końcowa dolna część). Stał tam doskaar (доскаар; beczka) z chojtpakiem (хойтпак; ajran). Obok stała żerdź z sęczkami (adyr yjasz – адыр ыяш), na której wieszano uzdy, arkany, sznury itp. Tam też układano siodła. W pobliżu, za lekką zagródką z żerdzi, przebywały zimą nowo narodzone zwierzęta gospodarskie.
Jest to opis przestrzeni życiowej średnio zamożnego koczownika. Jurty bogatych nomadów, nojonów i lamów miały większe rozmiary, a sprzęty domowe były oczywiście bardziej różnorodne i bogatsze.
(cdn)