W Tuwie trwa Rok Tuwińskiej Gościnności. Z tej okazji rozpoczynam dziś temat może niekoniecznie dotyczący samego przyjmowania gości, lecz kluczowy dla tuwińskiej kultury – jurtę. Przedstawiam artykuł Mongusza Bajyr-ooła „Jurta w tradycyjnej kulturze tuwińskiej” (przekład własny), ze względu na objętość w czterech częściach. Przypisy pod tekstem są mojego autorstwa

Wpis został odświeżony w ramach wspólnego tematu Unii Azjatyckiej o tradycyjnych domostwach – we współpracy z blogiem Japonia-info, na którym znajdziecie dziś informacje o tradycyjnych chatach Ajnów. Na drugim blogu piszę zaś o jurcie kirgiskiej.

Historia Tuwy w skrócie

Zanim przejdę do artykułu, podkreślę jeszcze, że Tuwa i jej mieszkańcy cechują się znaczną odrębnością na tle innych południowosyberyjskich narodów turkijskich. Od XIII w. ich ziemie należały do Chin, z racji religii i sąsiedztwa podlegając także znacznym wpływom mongolskim. Od XVII w. Tuwińcy wyznają buddyzm tybetański (lamaizm), co jeszcze bardziej umocniło promieniowanie kultury mongolskiej. Wpływy rosyjskie na terenie Tuwy zaznaczyły się dopiero w XIX w., gdy Chiny zezwoliły Rosjanom na wydobycie złota na tym terenie. W drugiej połowie XIX w. do Tuwy z Syberii napływali także rosyjscy staroobrzędowcy oraz uciekinierzy z zesłania. Rosjanie zaczęli także otwierać w Tuwie zakłady przemysłowe. Ich napływ był jednak ograniczony przez geograficzną izolację Tuwy – leży ona w kotlinie otoczonej ze wszystkich stron górami. Nawet teraz nie da się tam dojechać pociągiem. Projekt linii kolejowej Kuragino-Kyzył (łączącej Tuwę z Krajem Krasnojarskim), zatwierdzony jeszcze w 2007 r., do tej pory nie doczekał się realizacji.

Po rewolucji, która w 1911 r. obaliła chińską dynastię Qing, Tuwa ogłosiła niepodległość jako Urianchaj. Wkrótce potem została zaanektowana przez Rosję pod pretekstem ochrony rosyjskiej ludności (skąd my to znamy?) jako Kraj Urianchajski, który stał się częścią guberni jenisejskiej. W 1914 r. założono w nim miasto Biełocarsk. Po rewolucji październikowej w Kraju Urianchajskim zwyciężyli bolszewicy. W 1921 r.  delegaci z tuwińskich rejonów proklamowali państwo Tannu-Tuwa ze stolicą w Biełocarsku, przemianowanym na Kyzył (dosłownie: Czerwony). Jego niepodległość potwierdził traktat radziecko-mongolski z 1926 r., lecz żadne inne państwo świata Tuwy nie uznało. W tym samym roku państwo zmieniło nazwę na Tuwińską Republikę Ludową. Formalnie była ona niepodległa, w rzeczywistości zależna od ZSRR. Uwidoczniło się to zwłaszcza w chwili, gdy lojalni wobec Stalina komisarze rozstrzelali część tuwińskiej elity dążącą do większej niezależności. W latach 30. wydarzenia w Tuwie stanowiły odbicie stalinowskich represji w ZSRR. W 1944 r. Tuwa ostatecznie przyłączyła się do ZSRR jako Tuwiński Obwód Autonomiczny. Status istniejącej obecnie republiki autonomicznej otrzymał on dopiero w 1961 r.

Jurta w tradycyjnej kulturze tuwińskiej – część I

Mongusz Bajyr-ooł (Монгуш Байыр-оол)

(kandydat nauk filozoficznych, starszy pracownik naukowy sektora socjologii Tuwińskiego Instytutu Badań Humanistycznych przy Rządzie Republiki Tuwy)

(część II)

(część III)

(część IV)

(oryginał artykułu)

(…) W niniejszym artykule zajmiemy się jedną z kategorii tuwińskiej kultury tradycyjnej (…) – jurtą.

Siewjan Wajnsztejn¹ szczegółowo opisał genezę domostwa Tuwińców, tradycje związane z kuchnią, ubiorem i końską uprzężą, wierzenia przedbuddyjskie itd. (Vajnštejn 1991). W kwestii jurty badacz twierdzi, że jej powstanie i rozprzestrzenienie przypada na połowę I tysiąclecia n. e. i ma związek ze środowiskiem staroturkijskim. Jurta rozpowszechniła się niemal wyłącznie wśród narodów turkijsko-mongolskich.

Jurty koczowniczej arystokracji, począwszy od połowy XIII w., uległy znacznym przekształceniom. Dalszy rozwój formy arystokratycznej można zaobserwować na fragmentach dwóch perskich miniatur przedstawiających sceny z życia Czyngis-chana. Jeden z nich ukazuje mongolskiego chana w obozie polowym, drugi – obok „Złotej jurty” (tamże, 30, 52, 64).

Bez wątpienia jurta stanowi kluczowy koncept tradycyjnej kultury Tuwińców. Nierozłącznie wiąże się z nią codzienne życie nomadów, ich stereotypizowana świadomość i zachowanie.

Tabela, sporządzona na podstawie spisu ludności przeprowadzonego w 1931 r., gdy w Tuwie zachował się jeszcze koczowniczy tryb życia, daje wyobrażenie o proporcji liczby jurt i czumów² w różnych kożuunach³ Tuwy.

Z tabeli wynika, że poza Todżą⁴ stosunkowo dużo czumów było jedynie w Kaa-Chemie (około jednej czwartej wszystkich domostw), a w innych miejscach – od 4,5% (Barun-Chemczik) do 12% (Uług-Chem, Dzun-Chemczik). Podczas gdy dla Todżyńców czum był podstawowym rodzajem domostwa niezależnie od sytuacji majątkowej właścicieli, w zachodniej Tuwie używali go najbiedniejsi.

W dniach 14-18 lipca 2004 r. w Kyzyle odbył się Kongres Narodowych Systemów Edukacji „Jurta – tradycyjne domostwo koczowniczych narodów Azji” (Tezisy i materialy… 2004). Na kongresie poddawano uogólnieniom naukowe określenia jurty. Np. psycholog Natalia Towuu twierdzi, że “jurta, mając okrągły kształt, jest symbolem pełni, zjednoczenia, doskonałości i integralności”. W wielu kulturach kształtowi koła jest przypisywana magiczna siła, co odzwierciedlają używane przez nas metafory: „krąg przyjaciół”, „magiczny krąg”. Większość właścicieli filcowych jurt cechuje dobroduszność i wrażliwość. Rodzina jest główną grupą w życiu człowieka, to ona jest pierwsza i najważniejsza. Filolodzy zwracają uwagę na językowe aspekty funkcjonowania jurty. Wykładowczyni Tuwińskiego Uniwersytetu Państwowego Lilia Arakczaa kładzie nacisk na te elementy jurty, które umożliwiały określanie czasu na podstawie padania promieni słonecznych.

Na podstawie jej pracy wraz z naszymi uzupełnieniami możemy sklasyfikować terminy z języka tuwińskiego, które oznaczały porę dnia.

1. Dang atkan (даң аткан) – świt. W tym czasie kobiety w jurcie jako pierwsze wstają z łóżek, rozpalają ognisko, podgrzewają lub gotują herbatę. Mąż i dzieci także wstają, by pomóc im w gospodarstwie.

2. Chün charaaczaga turda (хүн хараачага турда) – promienie słońca padają na dymnik u szczytu jurty. Kobiety przystępują do dojenia bydła, poczynając od krów. Ta chwila rankiem nazywa się „chün ungen” (хүн үнген) – wschód słońca.

3. Chün ułunga turda (хүн улунга турда) – słońce oświetla żerdzie szczytu jurty. Dojenie krów zwykle było już zakończone, zaczynano doić owce i kozy. Jest to czas podnoszenia się słońca nad horyzontem, zwany „chün örulep keldi” (хүн ѳрүлеп келди) – słońce wstało. Zaczyna się gotowanie mleka, a potem odwirowywanie go w separatorze.

4. Chün chana badżynga turda (хүн хана бажынга турда) – promienie słońca doszły do gornej części okrągłego, drewnianego szkieletu jurty. Starsze dzieci w tym czasie wyganiają z aału⁵ dojne bydło. Dzieje się to na początku małego dü’sz (дүъш) – południa.

5. Chün dör ortuzunga turda (хүн дѳр ортузунга турда) – promienie słońca oświetliły aptara (skrzynie)⁶ stojące w tylnej części jurty naprzeciwko wejścia. Owce pod nadzorem pasterzy nadal idą na pastwisko, trwa bicze dü’sz (биче дүъш) – mały dzień.

6. Chün syrtyk badżynda turda (хүн сыртык бажында турда) – słońce oświetla wezgłowie dödżek (дѳжек) – łóżka i poduszkę – syrtyk (сыртык). Zaczyna się uług dü’sz (улуг дүъш) – duże południe.

7. Chün dödżek ortuzunga turda (хүн дѳжек ортузунга турда) – słońce oświetla środek łóżka, nadal trwa uług dü’sz. Gospodarze jurty zaczynają przyrządzać sobie posiłek, rozcierają w moździerzu tara (proso). Jeśli nadszedł już właściwy czas, to pędzą w szuruunie⁷ arakę⁸ i suszą twaróg.

8. Chün but adaanga turda (хүн бут адаанга турда) – słońce weszło na dolną część dödżek. Ludzie nadal krzątają się wokół gospodarstwa.

9. Chün ülgüürge turda (хүн үлгүүрге турда) – słońce pada na drewniane półki do przechowywania żywności i naczyń, znajdujące się przy drzwiach po prawej stronie wejścia. Starsze dzieci przywiązują cielęta, jagnięta i koźlęta przy miejscach dojenia, pasterze pędzą dojne bydło do aału.

10. Chün ułunga turda (хүн улунга турда) – słońce oświetla środek żerdzi podtrzymującej szczyt jurty, znajdującej się po prawej stronie od wejścia. W tym czasie rozpoczyna się wieczorne dojenie krów.

11. Chün aszkan (хүн ашкан) – zachód słońca, promienie słońca „wyszły” już z jurty, nadchodzi czyryk imir (чырык имир) – jasny zmierzch. W kotle gotuje się mięso, koczownicy jedzą kolację i kładą się spać.

Tak było latem. W innych porach roku – jesienią, wiosną, a zwłaszcza zimą ruch promieni słonecznych po jurcie był inny. Np. zimą, gdy dni są krótkie, promienie słońca przemieszczały się od dymnika po żerdziach jurty i również wyznaczały pory dnia. Tak było zawsze w czasach koczowniczego trybu życia.

(cdn)

Przypisy

¹ Siewjan Wajnsztejn (Севьян Вайнштейн; 1926-2008) – rosyjski etnograf, archeolog i turkolog, jeden z pierwszych badaczy Tuwy po jej przyłączeniu do ZSRR w 1944 r.

² Czum – stożkowaty namiot ze skór zwierząt, filcu lub kory drzew umieszczonych na drewnianym szkielecie, rozpowszechniony na całej Syberii.

³ Kożuun (кожуун) – jednostka podziału administracyjnego Tuwy.

⁴ Todża (Тожу) – region w północno-wschodniej Tuwie, w którym żyje odrębna grupa etniczna Tuwińców – Todżyńcy.

⁵ Aał (аал) – wieś, osada.

⁶ Aptara (аптара) – skrzynia z lekkiego cedrowego drewna, tradycyjny, łatwy w transporcie mebel tuwińskich koczowników.

⁷ Szuruun (шуруун) – urządzenie do destylacji araki.

⁸ Araka (арака) – napój alkoholowy z przedestylowanego ajranu lub kumysu.

Główne zdjęcie: obraz Czeczek Mongusz „Błogosławieństwo tuwińskiej jurcie”. Żródło: https://www.tuva.asia/news/tuva/6193-yurta.html

Zdjęcie autora pochodzi z artykułu.